Đã có “nhà cầm quyền” rồi thì có lẽ chúng ta cũng nên tạo thêm cách gọi tương đương thay cho “trí thức”, danh từ vẫn thường gây tranh cãi. Nhà “cầm quyền” là kẻ nắm giữ quyền lực còn họ thì, như những cái túi tri thức, là giới “cầm tri thức”.

Đây không đơn thuần là trò chơi chữ. Lẩn quẩn mãi với những bắt bẻ lắt nhắt theo tự vị Tây – Tàu trong cuộc tranh luận bất tận quanh đề tài “trí thức” thì chúng ta nên nghĩ đến một cách tiếp cận khác hơn để may ra loại bỏ xác suất gây nhiễu xạ, lạc đề. Thay vì bơm vào cái “túi” ấy những ưu tư rồi nhét vào đó những nghĩa vụ cao cả theo đòi hỏi khắt khe của danh từ “trí thức” đỏng đảnh, thì tại sao chúng ta không thể, ngay từ đầu, giản dị hoá vấn đề bằng cách xem đó như là kẻ “cầm tri thức”? Nếu “nhà cầm quyền” là một khái niệm trung tính, thì lớp người này cũng nên là như thế. Khoan nói đến những tiêu chí khó khăn như sự “lương thiện / dũng cảm / trách nhiệm ” của “người trí thức” v.v..., họ cần phải bình thường trước đã, không xấu không tốt trước đã, chuyện phong thần hãy để hạ hồi.

Để đi đến chỗ hạ hồi thì phải trải qua những va chạm cọ xát, và cách tiếp cận này không chỉ là một biện pháp tu từ mà còn là một ý hướng phương pháp luận. Với một điểm xuất phát bình đẳng như thế, với hai quân bài “tri thức” và “quyền lực” như thế, chúng ta có thể xem va chạm ấy như là một canh bạc. Và với những canh bạc như thế, chúng ta có thể nhận ra tư cách của từng tay chơi qua từng cách cọ xát một khi họ đã theo đuổi ván bài.

Nhưng đó không hẳn là hai quân bạc rạch ròi. Giữa hai thứ đã có sự lẫn lộn mà ngay trong một thứ thôi cũng có thể có sự nhập nhằng. “Tri thức” có khi cũng bị sử dụng như một thứ “quyền lực” mà “quyền lực” cũng có khi nhập nhằng đóng vai “tri thức”. Hãy tưởng tượng khung cảnh của xã hội tiền sử khi những vị pháp sư đầu tiên, bằng trí tưởng tượng của mình, giải thích những hiện tượng thiên nhiên như sấm sét, giông bão. Khi những thành viên cộng đồng răm rắp tuân phục mạng lệnh của họ để tìm kiếm sự yên thân giữa một thiên nhiên đầy đe doạ thì những “tri thức” ấy đã là hiện thân của quyền lực. Hãy nhớ lại giọng điệu của ông Nguyễn Tấn Dũng trong cuộc họp báo đầu năm 2009 khi viện dẫn quyền lực toàn trị để ấn định một “tri thức” mới về khai khoáng học và môi trường học. Giới cầm tri thức lên tiếng về những thiệt hại môi sinh của dự án bauxite Tây Nguyên ư? Ông tể tướng Việt Nam đầu thế kỷ 21 khẳng định rằng “khoa học kỹ thuật” có thể chế ngự các tác hại ấy, thứ “khoa học” được minh định với nào là “chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước”, nào là “nghị quyết đại hội ”, nào là “Đảng và Bộ Chính trị đã ba lần nghe, kết luận”.[1]

Từ ông thầy mo thời cổ đại đến ông tể tướng thời hậu hiện đại là cả một chặng đường dài, thế nhưng cả hai lại nhất quán với nhau ở trò chơi nguỵ tín.[2] “Tri thức” của cả hai đều là tri thức dỏm. Cả hai đều ngay ngáy che đậy hay hùng hổ đe nẹt để cộng đồng chấp nhận món hàng giả của mình như là hàng thật và chuyện có khác chăng cũng chỉ khác ở mức độ kỹ thuật. Khi những kẻ tinh ranh nhất ngồi lại với nhau, cùng toa rập với nhau rằng cái gì đó là đúng thì, giữa một đám đông mông muội, cái điều toa rập kia sẽ trở thành... “tri thức”. Khi cái thời mông muội không còn nữa thì trò toa rập ấy sẽ phát triển thành một hệ thống vĩ mô với những lớp lang giáo huấn và kỷ luật dày đặc nhằm uốn nắn “tri thức” theo những mục tiêu quyền lực duy ý chí. Như thế thì không chỉ là ông thầy mo và ông tể tướng mà là suốt cả cái chặng đường ở giữa, bởi sự tồn tại của hệ thống chính trị hay thần quyền nào cũng ít nhiều dựa trên một hệ tri thức riêng, đóng khung trong những nguỵ tín riêng, áp đặt như là chân lý. Mặt trời quay chung quanh trái đất. Tông tộc vĩ nghiệp Aryan là thượng đẳng. Chủ nghĩa đế quốc là đêm trước của cách mạng vô sản. Đồng chí Stalin và đồng chí Mao Trạch Đông không bao giờ sai hay, thậm chí, trong cái giai đoạn mệnh danh “một thời ấu trĩ”, “trăng Trung Quốc phải tròn hơn trăng nước Mỹ”.[3]

Vượt qua những nguỵ tín như thế có nghĩa là gây hấn với hệ thống. Và như thế thì, dù là kẻ cầm tri thức hay kẻ cầm quyền, sự gây hấn này đều nói lên “nhân cách trí thức” của họ.

Nhưng nhân cách ấy, nhìn trong canh bạc, lại là phong cách lật bài. Mà để hiểu cách lật này thì phải xác định uy lực của từng thứ quân bài. Như là hai kiểu lá bài, có khác nhau đến mấy đi nữa thì “tri thức” hay “quyền lực” cũng đều ngụ ý một hình thức thẩm quyền. Thẩm quyền của nhà cai trị là thứ quyền lực duy ý chí dựa trên khả năng kiểm soát cái chìa khoá kho súng và chìa khoá tài nguyên. Thẩm quyền của tri thức là tính không thể thay thế và không thể bóp méo của những sự thật hay quy luật khách quan. Bằng quyền lực bao trùm của mình, nhà cầm quyền “ra giá” cho sự tuân phục của giới cầm tri thức. Bằng thẩm quyền “không thể thay thế” của mình, giới cầm tri thức “làm giá” với kẻ cầm quyền. Làm giá và ra giá, hai bên có thể cò kè mặc cả với nhau, thông đồng thoả hiệp với nhau, hay xả láng sát phạt nhau, một xanh cỏ hai đỏ ngực. Khi canh bạc có thể yên ả hay thăng trầm nóng lạnh với sự thông đồng hay chạy đua giữa hai thứ thẩm quyền như thế thì cũng có nghĩa là nó đã ít nhiều thể hiện những nguyên tắc của lý thuyết về sự cạnh tranh mà John Forbes Nash đã diễn tả như là một trò chơi.[4]

Trong Game Theory, thiên tài toán học từng đoạt giải Nobel Kinh Tế này cho rằng cuộc chơi nào cũng vậy, tay chơi nào cũng tìm ra một cách chơi để thắng và khi tất cả cùng chơi với một ý đồ thì họ sẽ ngẫu nhiên tạo nên một thế cân bằng: vạn nhất, nếu một tay chơi thay đổi cách chơi để phá vỡ cân bằng đã đạt thì hắn ta không chỉ gây tổn hại cho người khác mà còn tự rước thiệt hại về mình. Sự cân bằng gọi là Nash Equilibrium này, hình dung đơn giản theo một thí dụ trong giáo trình Microecomics dành cho sinh viên kinh tế năm thứ nhất, là câu chuyện “cạnh tranh” giữa hai ông chủ cây xăng đối diện nhau. Chia đều một số khách như nhau, với giá bán ngang nhau, cả hai cùng chia đều một số lợi tức như nhau. Nếu một bên hạ giá để giật khách thì bên kia cũng sẽ có hành động tương tự để giữ lấy khách và cái trò phá bĩnh này sẽ leo thang mãi cho đến khi giá cả bị hạ tới mức không thể hạ thêm. Đã cùng đường cạnh tranh mà lượng khách chỉ chia đều có thế trong khi hai phía đều è cổ bỏ công làm lời thì rõ ràng là hai bên đã cùng bị thiệt hại như nhau, bởi vì một bên dại dột phá vỡ cân bằng.

Kinh tế học là khoa học xây dựng trên tiền đề về lòng tham của con người. Kinh tế học cho rằng hành vi nào của chúng ta cũng bị chi phối bởi cái phương châm tối đa hoá lợi nhuận và tối thiểu hoá thiệt hại. Chăm chăm với lợi nhuận ngụ ý lòng tham. Ngay ngáy với thiệt hại ngụ ý nỗi sợ. Tham lam quyền lực luôn ngụ ý sự sợ hãi cho một viễn tượng mất hết quyền lực nên, càng tham càng sợ, nhà cầm quyền càng nghiệt ngã và bần tiện trong việc vận dụng cái chìa khoá kho súng và chìa khoá kho tài nguyên. Sợ và tham trước những thứ đe doạ và cám dỗ ấy, kẻ cầm tri thức có thể nhượng bộ để bóp méo hay thay thế những thứ không thể làm thế theo đòi hỏi duy ý chí của nhà cai trị. Cân bằng Nash có đạt được trong cuộc cạnh tranh giữa hai thứ thẩm quyền, cũng đạt từ thúc đầy của hai thứ tham - sợ này.

Nhưng đời sống không đơn thuần là một mô hình kinh tế học và cuộc đời của mỗi con người không đơn giản là chuỗi dài những quyết định lời lãi. Nhân loại chẳng đã tiến những bước dài một cách hoàn toàn phi... kinh tế hay sao? Mà, riêng trong lĩnh vực của mình thôi, kinh tế học đã bao giờ quán xuyến trọn vẹn một chặng đường ngăn ngắn? Cuộc đại khủng hoảng mang tên Great Depression 1930 đã làm thế hệ thời ấy nghi ngờ “bàn tay vô hình” của Adam Smith và hướng đến “bàn tay can thiệp” của John Maynard Keynes. Bốn thập niên sau, cuộc suy thoái của thập niên 1970 đã đẩy Keynes vào tình trạng bị bỏ rơi để ý tưởng của Smith tái sinh và, cộng với những biến tấu màu mè khác, trở thành trường phái “tân cổ điển”. Cuộc suy thoái tài chính toàn cầu bộc phát gần hai năm trước lại khiến phái tân cổ điển bị lôi ra nguyền rủa để mở ra một chu kỳ mới cho chủ trương... tân can thiệp. Kinh tế học là thế, chưa bao giờ ra môn ra khoai. Kinh tế học thường gây ở chúng ta cái cảm tưởng bất an về chu trình lòng vòng lui tới chừng ấy chuyện và, theo thời gian, nẩy thêm vài biến tấu hoa sói hoa hoè. Kinh tế học cho rằng chúng ta nên thủ thân, giữ chặt con chim trong tay và chớ có dại dột thả mồi bắt bóng, viển vông với hai con chim trên bụi cây. Nhưng rõ ràng là nhân loại đã tiến những bước thực dài với những nhân vật khác người, những người khổng lồ có thể thoải mái thả mồi bắt bóng để theo đuổi những thứ còn lơ lửng trên trời. Từ nghiên cứu khoa học cho đến sáng tạo nghệ thuật, thường, những kẻ cống hiến nhiều nhất, đưa ra những bước tiến mang tính đột phá nhất, lại là những kẻ “viển vông” nhất, những kẻ không chút tiếc nuối với những thứ ổn định trong tay để theo đuổi những giấc mơ thật lớn, thật cao vời.

Một dân tộc lớn là một dân tộc luôn hướng tới những dự án lớn và do đó rất cần đến sự dẫn đường của giới cầm tri thức có giấc mơ lớn. Nhà cai trị cũng có những giấc mơ lớn nhưng, như những kẻ dễ bị quyền lực làm sa đoạ nhất, lại là những kẻ dễ mắc bệnh vĩ cuồng nhất và do đó tính cần thiết của giới cầm tri thức không chỉ quan trọng ở vai trò dẫn đường mà còn quan trọng trong vai trò phá bĩnh để ngăn, không cho cộng đồng bị lôi kéo vào những cơn điên duy ý chí. Nói theo Game Theory thì một dân tộc không thể lớn khi giới cầm tri thức ngay ngáy gìn giữ “cân bằng” với giới cầm quyền, thứ “cân bằng” hình thành theo nguyên lý tối đa hoá lợi nhuận và tối thiểu hoá thiệt hại nên, do đó, luôn nghiêng về vị trí của kẻ đang nắm chìa khoá của kho súng trong tay và kho tài nguyên trong túi.

Trở lại với giới cầm tri thức Việt Nam, có tiếng là phò chính thống. Não trạng phò chính thống, thực chất, là não trạng ăn chắc mặc bền của một nước thiếu ăn lại hay loạn lạc. Ăn chắc mặc bền, họ đố kỵ sự phiêu lưu, đố kỵ sự gây hấn và khư khư ôm chặt những gì đang có. Với một não trạng như thế, giới cầm tri thức Việt Nam đã tiếp nối cái truyền thống tự điều chỉnh mình để tồn tại trong mối quan hệ cộng sinh với giới cầm quyền để gìn giữ những con chim đang nắm trong tay. Và chính cái truyền thống này đã làm dân tộc liên miên thiếu kẻ dẫn đường và tiếp tục nhỏ nhỏ như một dân tộc chậm tiến và lạc hậu.

Lạc hậu như... “dân tộc Việt Nam” của ông Hoàng Xuân Nhị, cái dân tộc chỉ “bắt đầu hình thành vào năm 1930 khi đảng cộng sản ra đời”.[5] Hoàng Xuân Nhị được hệ thống toàn trị xưng tụng là “nhà văn hoá lớn” và thậm chí còn trang trọng tên phố, tên trường nhưng, thực chất, cũng chỉ là một cái túi chứa chữ và, tệ hơn, còn chứa khá nhiều thứ chữ chưa tiêu.[6] Bằng mấy chữ chưa tiêu hoá hết của Vladimir Ilyich Lenin hay Joseph Stalin, vốn dĩ đã hồ đồ, “nhà văn hoá lớn” chỉ có thể ngớ ngẩn hoá những nguỵ tín hồ đồ của mấy lãnh tụ duy ý chí. Vấn đề là, dù ngớ ngẩn đến mấy đi nữa thì, như một nhà cầm tri thức phò chính thống, ông ta tỏ ra cực kỳ được việc. Ông thay mặt nền học thuật toàn trị trong cuộc chiến chống lại “bọn phản động Nhân Văn – Giai Phẩm”.[7] Cả cuộc đời “học thuật” của ông ta, ông ta đã bỏ hết công lao để xây dựng đảng tính cho nền văn học.[8] Trên phương diện mỹ học thì sự mẫn cán của ông ta đã góp phần bóp chết văn học, đẩy nó vào con đường thất bại. Trên phương diện chính trị thì đó lại là một sự mẫn cán được việc, bởi đã xô đẩy nền văn học đến vị trí nghiêng tựa vào hệ thống. Nhưng có vậy thì mới có “nhà văn hoá lớn” nép mình bên “đảng vĩ đại”, và đó chính là một kiểu cân bằng được việc, hai bên cùng có lợi. Thứ cân bằng khi kẻ cầm tri thức hồ đồ gặp kẻ cầm quyền hồ đồ: hồ đồ đến đâu cũng mặc, miễn là được việc.

“Được việc” như nhà cầm tri thức Mai Quốc Liên trong mối quan hệ với nhà cầm quyền Lê Đức Thọ, qua lời kể của chính ông Mai Quốc Liên:

Ít hay nhiều, nhà cầm quyền nào cũng muốn thể hiên vai trò của một nhà cầm quyền có học. Họ phải mang cốt cách có học để, qua đó, tạo thêm ánh hào quang cho mình và, từ đó, góp phần củng cố thế đứng của mình. Tính như thế thì, với nhà cầm quyền Lê Đức Thọ, ông thầy Mai Quốc Liên là một nhà cầm tri thức cực kỳ... được việc.

Giống như đại đa số các lãnh tụ toàn trị trên cái xứ nông nghiệp đói khổ nhưng có thể tự sướng với danh hiệu “nước thơ”, ông Lê Đức Thọ cũng không thoát khỏi sức hút của thứ thời trang “lãnh tụ yêu thơ”. Bên cạnh hình ảnh ông trùm quyền lực bóng tối Lê Đức Thọ, còn có thêm hình ảnh “nhà thơ Lê Đức Thọ”. Bên cạnh sáu tập thơ riêng của “nhà thơ Lê Đức Thọ”, còn có thêm hai tập thơ chung và đó đây những bài phê bình “vị người bề trên” nhạt thếch.[10] Ông Lê Đức Thọ hiểu rõ trình độ văn chương của mình nên ý thức được cái nhu cầu kèm cặp. Và ông thầy Mai Quốc Liên không chỉ đem mớ kiến thức về Hán-Nôm hay Đường thi ra đánh đổi lấy bữa “ăn vã” mặn mòi mà, theo suy diễn “dường như”, quan hệ hai bên còn bắt cầu từ những quan hệ tào lao khác, dẫu xa xôi vớ vẩn cũng đủ để một nhà cầm quyền đa nghi đặt để lòng tin.[11] Nhưng điều đáng bàn không phải là văn chương của Lê Đức Thọ mà là chủ trương văn nghệ của Lê Đức Thọ. Đó là cái chủ trương đã đẻ ra một nền “văn nghệ minh hoạ” với toàn những nhân vật mà, nói theo lời ai điếu của nhà văn Nguyễn Minh Châu, “không những cái đau khổ, hoạn nạn mà cả cái vui, cái hạnh phúc của họ nó cũng nhem nhuốc, nhớn nhác, tội nghiệp”.[12] Khi sự “nhem nhuốc” này là hệ quả không thể thoát khỏi từ trói buộc của nguy tín “hiện thực xã hội chủ nghĩa” thì vấn đế cần đặt ra là ông Mai Quốc Liên, như là ông thầy văn chương của nhà cai trị, đã ngay ngáy giữ gìn, không dám vượt qua, không dám gây hấn với nguỵ tín đó.

Ông Mai Quốc Liên nói đến lễ kỷ niệm Nguyễn Trãi, tức năm 1980, 600 năm ngày sinh tác giả “Bình Ngô Đại Cáo”. Như thế thì trước đó không lâu, chính “học trò” Lê Đức Thọ của ông ta đã chủ trì buổi đấu tố nhà văn Nguyên Ngọc, tác giả bản “Đề Dẫn” tại hội nghị nhà văn tháng 6 năm 1979, được hiểu như là sự gây hấn với những nguỵ tín hiện thực xã hội chủ nghĩa. Nhà văn Nguyên Ngọc muốn đẩy nền văn học thoát khỏi cái hành trình “nhem nhuốc” nhưng Lê Đức Thọ, như là một trong những tiếng nói quyền lực cuối cùng, cương quyết bảo vệ cái sự “nhem nhuốc” được việc đó. Ông ta trả ngược “tâm thư” của Bùi Minh Quốc về các viên chức văn nghệ khi nhà thơ này ngây ngô tìm đến ông ta như vị cứu tinh, bày tỏ những thủ đoạn đấu tố đê hèn trong Hội nhà văn đối đối với Nguyên Ngọc. Ông ta đích thân chủ trì buổi đấu tố Nguyên Ngọc tại Ban Bí thư.[13] Bảo vệ hệ thống chính trị của mình, ông ta cẩn thận và cầu toàn trong việc bảo vệ một nền văn học được việc và một đội ngũ văn nghệ sĩ được việc, những kẻ không chút xấu hổ tự nhận là “hạt bụt”, chỉ lấp lánh được vài tia sáng là nhờ tựa mình vào đảng.[14]

Như một cá nhân, ông Lê Đức Thọ có quyền yêu văn chương theo kiểu của mình. Ông Mai Quốc Liên cũng có quyền dạy học trò theo kiểu riêng của ông ta tuy nhiên vấn đề ở đây là chính sách, là những tác động vĩ mô. Khi kể lại câu chuyện trên thì ông Mai Quốc Liên đã là “Giám đốc Trung tâm Quốc học” nên, như là nhà lãnh đạo nền “quốc học”, dù là một kỷ niệm nhỏ với nhà lãnh đạo, điều mà ông ta hướng đến phải là cái gì đó sâu rộng hơn chứ? Nghe ông ta “nói một hồi”, nhà cầm quyền mời ông ta về dạy học. Vậy thì sau khi “học”, không chỉ là “một hồi” mà rất nhiều hồi, nhà cầm quyền có đưa ra những “mời mọc” mới nào trong chính văn chương của ông ta và, quan trọng hơn, trong cái chủ trương văn nghệ đã đẻ ra những cái cười hay cái đau “nhem nhuốc, nhớn nhác, tội nghiệp” hay không? Ông “giám đốc trung tâm quốc học” không mảy may đề cập, dù chỉ một dòng. Ông nhớ phong cách xuề xoà của kẻ cầm quyền. Ông nhớ bữa ăn vã toàn thịt và chả giữa cái thời cơm độn. Ông tự hào nhắc lại những quan hệ tào lao có thể đã giúp ông được lãnh tụ đặt để lòng tin. Cách đặt vấn đề ấy khiến chúng ta không chỉ nghi ngờ nền “quốc học” ông ta điều hành mà còn nghi ngờ phong cách học thuật mà một bậc lãnh đạo nền quốc học lẽ ra phải có. Chúng ta nghi ngờ nhưng hệ thống toàn trị thì có thể yên tâm bởi đó là một cách đặt vấn đề vô hại. Nó tầm phào nhưng vui vui, cũng được một vài trống canh. Nó yên phận, nhỏ nhoi, nghĩa là không liên quan gì đến chuyện vĩ mô, đại sự. Tức là nó không mảy may động đến những nguỵ tín và, do đó, khá là được việc.

Cơ hồ, cái giá để trả cho sự được việc của giới cầm tri thức Việt Nam đã thấp đến mức thấp chưa từng thấy. Thời Lê –Trịnh, được xem là thời kỳ suy tàn của Nho giáo, thế nhưng những thành phần có học thời ấy vẫn giữ được những thế giá nào đó của mình. Một lời của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã buộc Trịnh Kiểm dừng tay, không dám tận diệt nhà Lê. Trịnh Sâm, vị chúa đời thứ 9 nhà Trịnh, đã phải bỏ ra bao nhiêu công phu mới có thể lôi kéo được một ông “thầy dạy kèm” cho mình trong nghiệp bá? Mở khoa thi Hương năm 1779, Trịnh Sâm đã mang những ghi chép trong Luận Ngữ về Quản Trọng và bá đạo để thăm dò và, đánh hơi được ý đồ phủ Chúa, nhiều sĩ tử đã thi nhau đề cao bá đạo. Thế nhưng Trịnh Sâm không dám công khai, ra mặt. Xuất sắc nhất trong nhóm phò chính thống này là Trần Trọng Tốn nhưng Trịnh Sâm không dám cả việc cho Tốn “bảng hổ đề tên” mà, thay vào đó, bí mật ra lệnh đánh trượt rồi bí mật triệu về phủ Chuá để sử dụng như một cố vấn đắc lực.[15] Cả trong thời cực thịnh của Nho giáo với quyền uy tuyệt đối của vua Lê Thánh Tôn, canh bạc cầm quyền – cầm tri thức cũng không hề dễ dãi với cái giá của một bữa ăn toàn thịt. Lương Thế Vinh là một tài năng xuất chúng đã được nhiều lần tiến cử nhưng cả đời cũng chỉ lẩn quẩn với vai trò của một viên thư lại nhỏ trong triều chỉ vì sự đố kỵ của chính Lê Thánh Tôn. Lê Thánh Tôn cần giới cầm tri thức phụng sự chủ trương độc tôn Nho học mà Lương Thế Vinh thì gan góc, phá vỡ quan hệ cân bằng. Lê Thánh Tôn bài bác Phật giáo thì Lương Thế Vinh đề cao Phật giáo, với “Bài ký về chùa Diên Hựu”. Lê Thánh Tôn đề cao thơ phú thì Lương Thế Vinh chú ý đến những giá trị thực dụng, với Đại thành toán pháp. Lê Thánh Tôn ghét chèo thì Lương Thế Vinh bông đùa với chèo, bằng Hỷ phường phả lục.[16] Có nhìn lại như thế thì mới thấy rằng chưa bao giờ giới cầm tri thức Việt Nam tự rẻ rúng mình như là hôm nay. Một nhà khoa bảng tiếng tăm như Hoàng Xuân Nhị có thể dễ dãi bán mình với những “nghiên cứu khoa học” theo đó thì có đảng mới có dân tộc, có đảng mới có tự do tư tuởng. Một bậc “quốc học” như Mai Quốc Liên thì quên hết những khía cạnh mang tầm “quốc học” của vấn đề, chỉ nói tới bữa ăn ngon và những quan hệ tào lao với nhà cai trị. Những tài thơ tài văn hàng đầu thì hân hoan rạp mình xuống đất, vui vẻ ví mình là hạt bụi và an nhiên đấm gục bạn bè và đồng nghiệp bằng những lời lẽ oan nghiệt nhất trong cái thủ tục “ăn thịt người” dưới danh xưng “phê bình kiểm điểm”.

Cái gì đã khiến giới cầm tri thức Việt Nam sa đoạ, tự rẻ rúng mình như thế này? Câu trả lời, có lẽ, là cái “lớp lang” giáo huấn và kỷ luật đã nhắc ở trên.

Mỗi thiết chế cai trị đặc thù đều có một phương thức phân phối tri thức đặc thù và quyền lực ở đây chính là quyền phân phối, kiểm soát và công nhận tri thức Khi hệ thống toàn trị Stalinist nhuốm màu phong kiến theo đuổi một chủ trương tri thức bần tiện và ác nghiệt thì những sản phẩm ưng ý nhất của nó cũng ít nhiều như thế.

Hệ thống cầm quyền nào cũng hướng đến việc đào tạo những thành phần cầm tri thức trung thành và được việc. Quốc Tử Giám, được xem như là trường đại học đầu tiên của Việt Nam, có ra đời thì cũng chỉ ra đời với mục tiêu phân phối tri thức cho dòng dõi quý tộc hay quan lại, nghĩa là lớp người gắn bó với thiết chế chính trị thời ấy nhất. Để thành đạt trong hệ thống công nhận tri thức qua các trường thi bằng lều thì các sĩ tử thời ấy phải thuộc lòng Tứ Thư, Ngũ Kinh,. Minh Tâm Bửu Giám, v.v... và, tất cả, không thoát ra ngoài lý tưởng trung quân. Thay thế cái học khoa cử, hệ thống giáo dục thực dụng của chính quyền thuộc địa cũng chỉ nhắm đến việc đào tạo những viên chức được việc trong guồng máy cai trị: học gì thì học, những học sinh thời ấy họ phải học cho được cái công nghiệp khai hoá của nhà nước bảo hộ thuộc địa và sự lớn mạnh không thể khuất phục của nhà nước đó. Tất nhiên, đó toàn là những mô thức phân phối tri thức vị lợi thế nhưng, đến mô thức của hệ thống toàn trị Stalinist, cái tính vị lợi ấy đã trở nên bần tiện và ác nghiệt.

Hệ thống đó xây dựng trên nền tảng ý thức hệ mà ý tưởng chủ đạo được tóm gọn và nhai đi nhai lại trong mấy chữ “đấu tranh giai cấp”. Mà “đấu tranh giai cấp” thì, từ đầu, ngay ở bài Quốc tế ca, đã bộc lộ cái ẩn ức lợi quyền “Bao nhiêu lợi quyền ắt qua tay mình / Đấu tranh nay là trận cuối cùng”. Như thế thì, từ đầu, “đấu tranh giai cấp” cũng chỉ là cuộc chiến đấu xuất phát từ những ẩn ức kinh tế, nghĩa là ẩn ức của lòng tham và sự sợ. Để bảo vệ cái nền tảng chính trị xây dựng từ lòng tham và sự sợ này thì phải có một hệ thống phân phối tri thức tham sợ tương ứng. Tham và sợ, hệ thống phân phối tri thức ấy bần tiện với chính sách lý lịch cay nghiệt của một thời. Tham và sợ, hệ thống ấy tiếp tục bần tiện với cái quyền công nhận tri thức ở mức cao nhất với chính sách tập quyền cao nhất, qua cái gọi là “Hội đồng chức danh giáo sư nhà nước”, có lẽ là thứ “hội đồng” độc nhất vô nhị trên thế giới.[17] Tham và sợ, hệ thống đã trở nên bần tiện vào hàng bậc nhất khi chính sách kiểm duyệt của nhà nước xưng là độc lập tỏ ra khe khắt hơn hẳn chính sách kiểm duyệt của bộ máy cai trị thực dân.[18] Khi bần tiện vào hàng bậc nhất như thế thì hệ quả là sự ác nghiệt của đòn thù với những biện pháp kỷ luật dành cho những nhà cầm tri thức dám gây hấn như Hữu Loan, Phùng Quán, Nguyễn Hữu Đang, những biện pháp lẽ ra không nên dành cho đồng loại.[19] Hệ thống đã như thế thì những sản phẩm được việc nhất của nó cũng phải như thế. Đó là những ông “thầy” sáng mắt trước bữa ăn ngon, những “nhà văn hoá lớn” sẵn sàng phủ nhận lịch sử, những nhà văn nhà thơ vui vẻ rạp đầu xuống đất ví mình là hạt bụi và không ngần ngại sử dụng những lời lẽ ác nghiệt để “ăn thịt” đồng nghiệp.

Hẳn nhiên là không chỉ có những sản phẩm ưng ý và được việc. Chúng ta từng nhắc tới nhà văn gây hấn với nguỵ tín hiện thực xã hội chủ nghĩa là gì? Chúng ta từng nhắc đến những kẻ gây hấn bị hệ thống đối xử với những cung cách bần tiện và ác nghiệt, không ra con người là gì? Mới đây, sự gây hấn ấy đã lập lại trong câu chuyện quanh việc giải tán Viện nghiên cứu phát triển (IDS), chuyện đã khiến nhà cai trị đòi “xử lý thích đáng”, trong một cung cách rất là trơ trẽn và bần tiện.[20] Nhà cai trị đã viện dẫn quyền lực toàn trị để ấn định “tri thức” riêng về khai khoáng học và môi truờng học. Nhưng giới cầm tri thức trong cuộc thì thiếu điều gào vào lỗ tai họ những tác hại vĩ mô của chiến lược phát triển dựa trên thứ “tri thức” bị cưỡng bức đó. Từ những xác quyết kỹ thuật, “bền vững” hay “không bền vững”, va chạm, chuyển sang những xác quyết pháp lý với “hợp pháp” hay “không hợp pháp”. Từ bên trong hệ thống, họ vượt ra ngoài bằng cách viện dẫn lề luật bên ngoài, nghĩa là phá vỡ cân bằng và dẫm lên nguỵ tín pháp lý của hệ thống.[21] Như thế thì, cho dù canh bạc chưa đi đến chỗ hạ hồi, cách lật bài như thế đã thể hiện nhân cách trí thức của các tay chơi. Vấn đề là những tiếng nói trí thức như thế hãy còn thưa thớt trong khi nhà toàn trị thì càng ngày điên cuồng hơn trong giấc mơ duy ý chí.[22] Tiếng nói của họ đang chìm dần trong tuyệt vọng và canh bạc đang là một canh bạc bi quan khi cảnh sát phạt chỉ diễn ra một chiều với vai trò nhà cái của nhà kẻ cầm quyền, với cảnh xum xoe của những nhà cầm tri thức phò chính thống, những kẻ “sáng mắt sáng lòng” trước miếng ngon, vận dụng mọi thứ triết lý để biện giải cho cái sự cầu cạnh miếng ngon.[23]

Một nhà cai trị nổi tiếng là minh quân như Lê Thánh Tôn mà không thể hiện được nhân cách trí thức trong cách đối xử với một tài năng như Lương Thế Vinh thì nói gì là những nhà cầm quyền của một hệ thống toàn trị bần tiện và ác nghiệt? Thế nhưng vẫn không thiếu cảnh xum xoe. Bi kịch của dân tộc chúng ta hôm nay, oái ăm thay, lại là nét hài trong cái cảnh khóc cười này. Khóc cười với những nhà toàn trị thiển cận ngọng nghịu về những giấc mộng vĩ cuồng. Khóc cười với mấy thứ triết lý cao vời mà kẻ cầm tri thức mang ra để biện minh cho sự cầu cạnh bần tiện của mình.

Ông Hoàng Xuân Nhị từng vững tin vào tri thức của Stalin. Những nhà toàn trị hôm nay vững tin vào tình hữu nghị và hứa hẹn của một láng giềng từng bị điểm mặt trong hiến pháp là “kẻ thù nguy hiểm”.[24] Giới cầm tri thức xa xa thì vững tin vào miếng ngon của nhà toàn trị và hệ quả là những lời tán tụng đầy nhà. Ông Hoàng Xuân Nhị đã tin và đã xoá bỏ một chương dài trong lịch sử dân tộc, còn họ thì, với những chính sách điên cuồng và những lời tán tụng “đầy nhà” ấy, sẽ dẫn đến sự xoá bỏ nào đây?

Khi những lời tán tụng phò chính thống càng ngày càng lấn át những tiếng nói trí thức dũng cảm, tôi không thể nào xoá bỏ những ý nghĩ vô cùng đen tối và bi thảm về đoạn kết ấy ra khỏi cái đầu của mình. Đen tối và bi thảm như khung cảnh bên trong gia đình Vương viên ngoại lúc cuộc đoạn trường của cô con gái đầu lòng thực sự mở màn:

Đầy nhà vang tiếng ruồi xanh...

____________________

Tham khảo & Chú thích:

[1]Tuổi Trẻ, 5.2.2009, Võ Văn Thành phỏng vấn Nguyễn Tấn Dũng.

[2]Nhiều nguời Việt vẫn cảm thấy xa lạ, thậm chí đố kỵ với từ “hậu hiện đại”. Trên thực tế giới nghiên cứu vẫn xem rằng chúng ta đang sống trong kỷ nguyên hậu hiện đại: kỷ nguyên hiện đại bắt đầu từ việc đập phá ngục Bastille vào năm 1787 và chấm dứt với việc đập phá bức tường ngăn đôi Berlin vào năm 1989.

[3]Việt Phương (sinh năm 1928) là một nhà thơ Việt Nam thời kỳ chiến tranh, nổi tiếng với tập thơ Cửa mở, sáng tác hai mươi năm trước thời mở cửa, những câu như:

[4]John Nash, Noble Kinh tế 1994

[5]Đào Duy Anh, Nhớ nghĩ chiều hôm, NXB Văn Nghệ TPHCM (2002), tr. 150, 154-155

[6]Hoàng Xuân Nhị (1914–1990), Quê Đức Thọ, Hà Tĩnh, du học Pháp vào năm 1935 và đậu cử nhân và thạc sĩ triết học. Năm 1946 về nước kháng chiến, sau 1954 dạy tại Đại học Sư phạm Hà Nội rồi chuyển về Đại học Tổng hợp Hà Nội, chức vụ cuối cùng là Chủ nhiệm khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Tên Hoàng Xuân Nhị được đặt cho một con đường ở Tân Phú (Sài Gòn) và một trường học tại Cà Mau.

[7]Ngày 16 và 17.10.1956 Hoàng Xuân Nhị đăng bài “Chủ nghĩa nhân văn của chúng ta” trên báo Nhân Dân, nội dung chứng minh “văn nghệ phải có Đảng tính và văn nghệ sĩ phải triệt để phục tùng sự lãnh đạo của Đảng”. Sau đó Bùi Quang Đoài và Trương Tửu tranh luận với Hoàng Xuân Nhị trên tạp chí Nhân Văn số 4 (5.11.1956) và Giai phẩm mùa Đông số 1 (28.11.1956). Có thể xem bài “Tự do tư tưởng của văn nghệ sĩ và sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Bôn-sê-vích” của Trương Tửu trên diễn đàn talawas ngày 20.4.2007 và bài “Chủ nghĩa nhân văn của ông Hoàng Xuân Nhị” của Bùi Quang Đoài trên talawas ngày 10.3.2007.

[8]Không kể các “bài báo khoa học” có thể thấy được điều này qua 7 công trình nghiên cứu hay dịch thuật liệt kê trên trang web của Đại học Quốc gia Hà Nội:

[9]GS TS Mai Quốc Liên “Lê Đức Thọ như tôi đã biết”, trong (2000), Nhớ về anh Lê Đức Thọ, NXB Chính trị Quốc gia. Tr. 280

[10]Từ 1968 đến 1986 Lê Đức Thọ đã xuất bản 6 tập thơ, với các nhà xuất bản Văn Học, Giải phóng, Quân Đội Nhân Dân. In chung trong Thơ kháng chiến (Văn học 1995) và tập Hồ Chí Minh – Sóng Hồng – Lê Đức Thọ – Thơ Việt Nam 1954–1964 (Văn học 1997). Thơ Lê Đức Thọ được những nhà phê bình như Bảo Định Giang khen hết lời nhưng cũng hết sức gượng gao.

[11]Mai Quốc Liên, bài đã dẫn. Lê Đức Thọ chủ động “gọi” tác giả “lên chơi”. Tác giả có biết bố vợ của mình Liên là luật sư Ngô Ngọc Sáng, thời kháng chiến là chủ tịch tỉnh Mỹ Tho, khi ông Mai Chí Thọ (Em ruột Lê Đức Thọ) là Trưởng ty Công an. (sđd – tr. 278). Mai Quốc Liên chỉ đoán là “dường như” ông Lê Đức Thọ biết điều này nên “thân” với mình.

[12]Nguyễn Minh Châu “Hãy đọc ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa”, Văn nghệ, Hà Nội, số 49 & 50 (5-12-1987)

[13]Bùi Minh Quốc, “Làng văn một thời, và...” talawas 23.6.2004.

[14]Bùi Minh Quốc, bài đã dẫn:

[15]Lê Kim Ngân (1974) Văn hóa chính trị Việt Nam – Chế độ chính trị Việt Nam thế kỷ XVI và XVI, Phân khoa Khoa học xã hộI, Viện Đại học Vạn Hạnh, tr. 230 –233. Dẫn theo: TS Nguyễn Hòai Văn (2002), Tìm hiểu tư tưởng chính trị Nho giáo Việt Nam từ Lê Thánh Tông đến Minh Mệnh, NXB Chính trị Quốc gia, tr. 209.

[16]Nguyễn Đăng Thục (1992) Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 6. NXH TP Hồ Chí Minh, tr. 60 –91. Dẫn theo TS Nguyễn Hoài Văn, sđd.

[17]Bùi Minh Quốc, “Thư ngỏ gửi các bạn trẻ Việt Nam và hai bạn Mỹ Fred, Rob”, talawas, 19.8.2005:

[18]“Hội đồng Chức danh giáo sư Nhà nước”, hiện do “Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thiện Nhân, Phó Thủ tướng Chính phủ, kiêm Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam” làm chủ tịch. Có lẽ đây là một hội đồng độc nhất vô nhị trên thế giới. Tại các nước thì các danh vị giáo sư hay phó giáo sư là do các trường đại học hay viện nghiên cứu cấp, chỉ tại Việt Nam thì việc này mới bị “trung ương tập quyền”. Khi việc này thuộc về hệ thống cầm quyền thì chắc chắn việc phong giáo sư không còn độc lập, chỉ thuần túy dựa trên tiêu chí khoa học.

[19]Phùng Cung, vì viết truyện ngắn “Con ngựa già của chúa Trịnh” nên bị 7 năm tù giam; Vũ Duy Lân, một chuyên viên của Bộ Nông lâm, vì bị nghi là cho Nguyễn Hữu Đang một áo len khi đang đi tù nên bị tù 7 năm.

[20]Viện Nghiên cứu Phát triển (Institutes of Development Studies) viết tắt là IDS, là một think tank, viện nghiên cứu chính sách tư nhân độc lập đầu tiên ở Việt Nam, đã thu hút sự chú ý của giới quan tâm chính trị – thời sự trong và ngoài nước. IDS được các nhà khoa học tự thành lập năm 2007 và tự giải tán ngày 14.9.2009 sau khi chính phủ ra Quyết định 97/2009/QĐ-TTg (ký ngày 24.7.2009) trong đó nêu ra những điều khoản khiến viện không thể hoạt động theo tiêu chí của mình. Viện trưởng là Tiến sĩ Nguyễn Quang A, nhà văn Nguyên Ngọc cũng là một thành viên.

[21]Theo Tiến sĩ Nguyễn Quang A thì khi soạn thảo-ban hành Quyết dịnh 97, cơ quan hữu trách đã không tổ chức lấy ý kiến của các đối tượng chịu sự tác động trực tiếp của văn bản và cũng không công bố dự thảo ít nhất 60 ngày trước khi trình lên thủ tướng. Theo ông thì về thủ tục điều này không chỉ vi phạm pháp luật Việt Nam mà còn trái với cam kết quốc tế.

[22]Chưa xong mối lo về dự án bauxite Tây Nguyên thì đến các mối lo cho các dự án phát triển kém vững bền và duy ý chí khác như điện nguyên tử Ninh Thuận, thủy điện Lai Châu. Cũng phải kể thêm một dự án mang nợ: “4 đại học đẳng cấp quốc tế – đào tạo 20.000 tiến sĩ”.

[23]Xem hai bài của Hoàng Ngọc-Tuấn trên talawas: “Về những kẻ “trí thức” giỏi nói nịnh” (1.12.2009) và “Khi con người trở thành con vẹt” (29.11.2009).

[24]Sau cuộc chiến biên giới năm 1979, Hiến pháp nước CHXHCNVN xác định “Trung Quốc là kẻ thù nguy hiểm”.