JULIO CORTÁZAR

(1914-1984)

KỲ NHÔNG NƯỚC

Đã có một thời tôi suy nghĩ rất nhiều về những con kỳ nhông nước axolotl. Tôi đã đi xem chúng trong khu thủy sinh tại Vườn Bách Thảo và đã ở lại đó nhiều giờ đồng hồ để ngắm chúng, quan sát sự bất động của chúng, những chuyển động mơ hồ của chúng. Giờ đây tôi là một con kỳ nhông nước.

Tôi tình cờ biết chúng vào một buổi sáng mùa xuân, khi Paris khoe bộ đuôi công rực rỡ sau Mùa Chay lạnh giá. Tôi đi xuống đại lộ Port-Royal, rồi rẽ qua Saint-Marcel và L’Hôpital và tôi nhìn thấy màu xanh lá cây giữa những toà nhà xám xịt và tôi nhớ đến những con sư tử. Tôi là bạn của những con sư tử và những con báo đen, nhưng tôi chưa bao giờ bước vào toà nhà tối tăm, ẩm ướt, tức là khu thủy sinh. Tôi dựa chiếc xe đạp của tôi vào hàng rào lưới sắt và đi ngắm hoa uất kim hương. Những con sư tử thì buồn bã và xấu xí còn con báo đen của tôi thì đang ngủ. Tôi quyết định đi vào khu thủy sinh, ơ hờ xem những con cá tầm thường cho đến khi, thật bất ngờ, tôi bị lôi cuốn bởi những con kỳ nhông nước. Tôi ở lại đó ngắm nghía chúng suốt một giờ đồng hồ rồi ra về, không thể suy nghĩ bất cứ điều gì khác nữa.

Trong thư viện tại Sainte-Geneviève, tôi tra cứu một cuốn từ điển thì mới biết rằng những con kỳ nhông nước axolotl là sinh vật lưỡng cư (có thêm bộ mang để thở) còn trong giai đoạn phôi thai của một chủng loại kỳ nhông nước thuộc giống Ambystoma. Chúng là sinh vật bản xứ của Mexico thì tôi biết ngay khi vừa nhìn chúng và thấy những khuôn mặt Aztec nhỏ nhắn màu hồng và tấm biển giải thích gắn trên hồ. Tôi đọc được rằng một số kỳ nhông nước đã được phát hiện ở Châu Phi có khả năng sống trên cạn trong những thời kỳ hạn hán, và tiếp tục sống dưới nước khi mùa mưa đến. Tôi tìm thấy tên Tây-ban-nha của chúng là ajolote, và lời ghi chú rằng chúng có thể là thức ăn cho con người, và chất dầu của chúng đã được dùng (nhưng bây giờ thì không còn ai dùng nữa, người ta bảo vậy) như dầu gan cá tuyết.

Tôi không quan tâm tìm kiếm những tài liệu nghiên cứu chuyên ngành, nhưng ngày hôm sau tôi đã trở lại Vườn Bách Thảo. Tôi bắt đầu đến đó mỗi buổi sáng, có vài ngày tôi đến cả buổi sáng và buổi chiều. Người bảo vệ khu thuỷ sinh mỉm cười với vẻ thắc mắc khi ông nhận vé vào cửa của tôi. Tôi dựa người vào thanh sắt phía trước những cái hồ và bắt đầu say mê ngắm chúng. Hành động này chẳng có gì khác thường, bởi vì sau phút đầu tiên tôi biết rằng chúng tôi đã gắn bó với nhau, rằng có một điều gì đó đã thất lạc từ xa xăm vô hạn cứ không ngừng níu chúng tôi lại với nhau. Điều đó quá đủ để giữ tôi đứng bất động suốt buổi sáng đầu tiên ấy trước tấm kính nơi có vài bong bóng nước nổi lên. Những con kỳ nhông nước nằm lấn vào nhau trên đáy hồ chật chội nhếch nhác đầy rêu và đá (chỉ có tôi mới biết được nó chật chội và nhếch nhác đến mức nào). Có chín con, và phần lớn chúng áp đầu vào tấm kính, nhìn bất cứ ai đến gần bằng những đôi mắt vàng óng ánh của chúng. Bối rối, gần như là xấu hổ, tôi cảm thấy mình thật thô lỗ khi nhìn chòng chọc vào những hình dáng bất động và câm lặng đang nằm chen lấn dưới đáy hồ. Tôi tập trung tinh thần theo dõi riêng một con nằm ở bên phải hơi xa những con khác, để nghiên cứu dễ dàng hơn. Tôi thấy một cơ thể nhỏ nhắn, hồng hào, mờ đục (tôi nghĩ đến những bức tượng nho nhỏ bằng thủy tinh trắng đục như sữa của người Trung Hoa), trông nó giống như một con thằn lằn nhỏ, dài khoảng một tấc rưỡi, với một cái đuôi cá cực kỳ mềm mại, nơi nhạy cảm nhất của cơ thể. Dọc theo sống lưng là một cái vây trong suốt nối với cái đuôi, nhưng điều ám ảnh tôi là những cái chân, vô cùng thanh tao tinh tế, có những ngón chân nhỏ xíu với những móng chân bé tí của loài người. Và rồi tôi khám phá ra đôi mắt của nó, khuôn mặt của nó. Vẻ mặt vô hồn, không có đường nét nào khác ngoại trừ đôi mắt là hai đốm nhỏ, như hai đầu kim đính, tuyền một màu vàng trong suốt, không biểu lộ một chút sinh động nào ngoài việc trao tráo ngó không chớp mắt, cho phép cái nhìn của tôi xâm nhập vào đôi mắt ấy, và dường như cái nhìn của tôi tiếp tục du hành xuyên qua lớp vàng óng ánh rồi mất hút vào bên trong một cõi bí ẩn mịt mờ. Một quầng đen rất thanh tao viền quanh con mắt và khắc rõ nét trên da thịt màu hồng, trên cái đầu giống một viên đá màu hồng, gần như một khối tam giác, nhưng với những cạnh cong không đều khiến nó giống hệt một bức tượng nhỏ bị thời gian làm cho mòn nhẵn. Cái miệng khuất sau một gương mặt hình tam giác, nhìn nghiêng thì có thể đoán được kích thước khá rộng; nhìn từ đàng trước thì chỉ là một đường kẻ tinh vi rạch vào một viên đá vô sinh. Hai bên đầu, nơi đáng lẽ có đôi tai, thì lại chìa ra ba nhánh màu đỏ như san hô, trông giống một thứ thực vật mọc lên, có lẽ đó là những cái mang, tôi đoán thế. Và trên toàn cơ thể chỉ có những cái nhánh ấy là nhanh nhẹn; cứ mỗi mười hoặc mười lăm giây chúng lại vểnh thẳng lên và rồi cụp xuống. Thỉnh thoảng một bàn chân chuyển động rất khẽ, tôi thấy những ngón chân nhỏ bé chạm nhẹ lên mặt rêu để giữ thăng bằng. Đó là vì chúng tôi không thích di chuyển nhiều, và vì cái hồ quá chật chኙi — chúng tôi chỉ hơi nhích về bất cứ hướng nào thì chúng tôi lại đụng vào nhau bằng cái đuôi hay cái đầu của mình — thế là lại gây ra những khó khăn, lại tranh cãi, mệt nhọc. Thời gian dường như ngắn lại nếu chúng tôi nằm im một chỗ.

Sự im lặng của những con kỳ nhông nước đã làm cho tôi hướng về chúng với niềm say mê ngay lần đầu tiên tôi thấy chúng. Một cách mơ hồ, tôi dường như hiểu nguyện vọng bí mật của chúng là xoá bỏ không gian và thời gian với một thái độ bất động dửng dưng. Sau đó tôi biết rõ hơn; sự co duỗi của cái mang, sự di chuyển thận trọng của những bàn chân mảnh khảnh trên những viên đá, cú bơi lướt đột ngột (vài con bơi bằng một cử động lượn mình đơn giản) chứng minh cho tôi rằng chúng có khả năng trốn thoát khỏi thứ nước khoáng tù đọng đó, nơi chúng phải ngâm mình suốt bao nhiêu giờ đồng hồ. Trên hết thảy, đôi mắt của chúng ám ảnh tôi. Trong những cái hồ dựng đứng hai bên, những loài cá khác nhau khoe cho tôi thấy sự đần độn của những đôi mắt xinh đẹp rất giống với đôi mắt của chúng ta. Còn đôi mắt của những con kỳ nhông nước lại cho tôi hiểu sự hiện hữu của một cuộc sống khác, của một cách nhìn khác. Áp mặt vào khung kính (thỉnh thoảng người bảo vệ tằng hắng một cách khó chịu), tôi cố nhìn rõ hơn những điểm vàng óng ánh nhỏ xíu ấy, đó là lối đi vào trong cái thế giới chậm rãi và xa xăm vô hạn của những sinh thể màu hồng này. Thật hoài công khi dùng một ngón tay gõ lên mặt kính ngay trước mặt chúng; chúng không bao giờ có một phản ứng nhỏ nào cả. Những đôi mắt vàng óng ánh tiếp tục ngời lên thứ ánh sáng lập loè, kinh khủng của chúng; chúng tiếp tục nhìn tôi từ một chiều sâu khôn dò khiến tôi choáng váng.

Tuy nhiên, chúng gần gũi với tôi. Tôi đã biết điều này trước kia, trước khi tôi là một con kỳ nhông nước. Tôi đã biết được điều này ngay lần đầu tiên tôi đến gần chúng. Những điểm tương cận với con người của một con khỉ cho thấy điều ngược lại với những gì hầu hết người ta vẫn tin, đó là cái khoảng cách từ loài khỉ cho đến loài người. Sự tuyệt đối khác nhau giữa những con kỳ nhông nước và con người đã chứng minh cho tôi rằng sự phát hiện của tôi là hợp lý, rằng tôi không phải tự biện hộ cho mình bằng những suy luận dễ dàng. Chỉ những bàn tay bé nhỏ ấy... Nhưng một con sa giông, loại sa giông thông thường, cũng có những bàn tay như vậy, thế mà giữa chúng và tôi không giống nhau chút nào. Tôi nghĩ đó là cái đầu của những con kỳ nhông nước, cái hình dạng tam giác màu hồng với đôi mắt nhỏ xíu vàng óng ánh. Nhìn thì biết ngay. Đó là chung kết của sự quyết đoán. Chúng không phải là những con vật.

Điều này có vẻ như dễ dàng, hầu như hiển nhiên, rơi vào thần thoại học. Tôi bắt đầu nhìn thấy trong những con kỳ nhông nước một sự hoá thân, mà sự hoá thân ấy đã bất thành trong việc từ bỏ một nhân tính bí ẩn. Tôi tưởng tượng chúng biết rõ rằng, là những kẻ nô lệ trong cơ thể của mình, chúng bị mắc đoạ vĩnh viễn vào sự im lặng của vực thẳm, vào một cuộc trầm tư mặc tưởng vô vọng. Tia nhìn đăm đăm mù loà của chúng, cái đĩa tròn bé xíu vàng óng ánh hoàn toàn vô cảm nhưng toả sáng khủng khiếp ấy, rọi xuyên qua tôi như một thông điệp: “Cứu chúng tôi, cứu chúng tôi.” Tôi chợt nhận ra tôi đang lẩm nhẩm những lời an ủi, truyền đạt những hy vọng ngây ngô. Chúng tiếp tục nhìn tôi, bất động; thỉnh thoảng những chiếc mang hình nhánh cây đỏ hồng lại dựng lên. Những lúc ấy tôi cảm thấy một nỗi đau đớn câm lặng; có lẽ chúng đang nhìn thấy tôi, hấp thụ lấy sức mạnh của tôi để tri cảm điều bất khả tri cảm trong đời sống của chúng. Chúng không phải là những con người, nhưng tôi chưa từng tìm thấy trong con vật nào một mối quan hệ sâu sắc với tôi như vậy. Những con kỳ nhông nước giống như những nhân chứng của một điều gì đó, và đôi khi chúng giống như những quan toà ghê gớm. Tôi cảm thấy hổ thẹn trước mặt chúng; có một sự thanh khiết khủng khiếp trong những đôi mắt trong veo kia. Chúng là những sinh vật phôi thai, nhưng sinh vật phôi thai có nghĩa là sự trá hình và cũng là ảo ảnh. Đàng sau những khuôn mặt Aztec kia, không biểu lộ cảm xúc gì ngoài một vẻ nhẫn tâm lạnh lùng, thì điều gì đang chờ đến lúc để lộ diện?

Tôi thấy sợ chúng. Tôi nghĩ rằng nếu không có cảm giác mình đang ở gần bên những du khách và người bảo vệ, thì tôi đã không đủ can đảm ở một mình với chúng. “Này, anh ăn sống chúng bằng đôi mắt của anh đấy à.” Người bảo vệ nói, rồi cười; có lẽ hắn nghĩ tôi có một chút dở hơi. Hắn không nhận ra rằng chúng đã ngấu nghiến tôi một cách chậm rãi bằng những đôi mắt của chúng, trong một cuộc ăn thịt người toả sắc vàng óng ánh. Dù ở xa khu thủy sinh ấy chừng nào đi nữa, tôi cũng phải nghĩ đến chúng, như thể là tôi bị tác động từ xa. Rồi đến giai đoạn tôi viếng nơi đó mỗi ngày, và ban đêm tôi nghĩ về chúng như những hình ảnh bất động trong bóng tối, chỉ chậm rãi đưa một tay ra thì lập tức chạm phải một con kỳ nhông nước. Có lẽ đôi mắt của chúng có thể nhìn thấy giữa đêm khuya, và đối với chúng ban ngày kéo dài vô hạn. Đôi mắt của những con kỳ nhông nước không có mí mắt.

Giờ đây tôi biết rằng không có gì lạ lùng cả, điều đó phải xảy ra. Cúi người xuống trước hồ thuỷ sinh mỗi buổi sáng, sự nhận thức càng rõ ràng hơn. Chúng đang chịu đựng, từng thớ thịt của cơ thể tôi hướng về nỗi đau bị kìm nén ấy, cơn quằn quại cứng đờ ấy dưới đáy hồ. Chúng đang nằm chờ đợi một điều gì đó, một vương quốc xa xưa đã bị huỷ diệt, một thời đại tự do khi thế giới đã từng là thế giới của những con kỳ nhông nước. Thật là bất khả để cho rằng sự biểu cảm khủng khiếp đã đạt đến độ vứt bỏ được vẻ vô hồn giả tạo trên những khuôn mặt trơ như đá ấy là mang bất cứ thông điệp nào khác hơn cái thông điệp của nỗi đau đớn, cái bằng chứng của bản án vĩnh viễn, của địa ngục chất lỏng mà chúng đang chịu đựng. Một cách vô vọng, tôi muốn chứng minh cho bản thân tôi rằng tri giác của tôi đang dự phóng một cảm nhận không tồn tại về những con kỳ nhông nước. Chúng và tôi cùng biết như thế. Vì vậy không có gì lạ lùng về những điều đã xảy ra. Mặt tôi áp vào khung kính của hồ thuỷ sinh, đôi mắt tôi cố gắng một lần nữa để xuyên thấu vào sự bí ẩn của những đôi mắt vàng óng ánh không có tròng đen, không có con ngươi đó. Tôi quan sát rất gần khuôn mặt của một con kỳ nhông nước bất động nằm gần khung kính. Không có sự hoán đổi và không hề ngạc nhiên, tôi thấy khuôn mặt của tôi áp vào khung kính, tôi thấy nó ở bên ngoài hồ thuỷ sinh, tôi thấy nó ở phía bên kia của khung kính. Rồi khuôn mặt của tôi trở lại vị trí của mình và tôi đã hiểu.

Chỉ có một điều lạ lùng là tôi vẫn tiếp tục suy nghĩ như thường lệ trước đây, để hiểu. Khi nhận thức được điều đó, ở ngay giây phút đầu tiên, thì giống như cảm giác kinh hoàng của một người bị chôn sống biết rõ số phận của mình. Ngoài kia, gương mặt của tôi lại đến gần khung kính, tôi thấy miệng của tôi, đôi môi mím chặt, cố gắng tri nhận về những con kỳ nhông nước. Tôi đã là một con kỳ nhông nước và giờ đây tôi biết ngay lập tức rằng không thể có một sự tri nhận nào cả. Anh ta ở bên ngoài hồ thuỷ sinh, ý nghĩ của anh ta là một ý nghĩ ở bên ngoài hồ thuỷ sinh. Khi đã nhận diện được anh ta, rằng anh ta là chính bản thân anh ta, thì tôi là một con kỳ nhông nước và ở trong thế giới của tôi. Nỗi kinh hoàng bắt đầu — tôi nhận ra trong cùng lúc ấy — khi tôi tin rằng bản thân mình là tù nhân trong cơ thể của một con kỳ nhông nước, hoá thân thành ra nó với tâm trí nguyên vẹn của con người, bị chôn sống trong một con kỳ nhông nước, bị mắc đọa phải di chuyển một cách sáng suốt giữa những sinh vật không có ý thức. Nhưng điều đó ngừng lại khi một bàn chân lướt qua mặt tôi, khi tôi nhích khẽ qua một bên và thấy một con kỳ nhông nước kề cận bên tôi, đang nhìn tôi, và tôi hiểu rằng nó cũng biết, rằng không thể có sự thông tri, quá hiển nhiên như thế. Hoặc tôi cũng đã ở trong anh ta, hoặc tất cả chúng tôi đang suy nghĩ như con người, nhưng không có khả năng biểu cảm, bị giới hạn trong ánh vàng rực rỡ của đôi mắt mà chúng tôi đang nhìn khuôn mặt của người đàn ông áp vào khung kính của hồ thuỷ sinh.

Anh ta trở lại nhiều lần, nhưng giờ đây anh ta đến càng ngày càng ít hơn. Nhiều tuần trôi qua không thấy anh ta xuất hiện. Hôm qua tôi thấy anh ta, anh ta nhìn tôi một hồi lâu rồi vụt biến. Tôi nghĩ dường như anh ta không còn quá yêu thích chúng tôi nữa và anh ta không còn thói quen đến đây nữa. Bởi vì chỉ còn một điều duy nhất để làm là suy nghĩ, tôi suy nghĩ rất nhiều về anh ta. Chuyện đã xảy ra với tôi rằng lúc ban đầu chúng tôi liên tục thông tri với nhau, rồi hơn bao giờ hết, anh ta có cảm tưởng rằng anh ta là một với sự bí ẩn đang lôi cuốn anh ta. Nhưng những chiếc cầu nối giữa anh ta và tôi đã sụp đổ, bởi vì mối ám ảnh của anh ta giờ đây là một con kỳ nhông nước, xa lạ với thế giới con người của anh ta. Ban đầu tôi nghĩ rằng tôi có khả năng trở lại với anh ta bằng một cách nào đó — ôi, chỉ bằng một cách nào đó — và duy trì trong anh ta sự khao khát tìm hiểu chúng tôi rõ hơn. Giờ đây tôi mãi mãi là một con kỳ nhông nước, và nếu tôi có suy nghĩ như một con người thì chỉ vì mọi con kỳ nhông nước đều suy nghĩ như một con người bên trong cái vỏ như đá màu hồng. Tôi tin rằng tất cả những điều này đã thành công trong việc thông tri một điều gì đó với anh ta trong những ngày đầu tiên, khi tôi vẫn còn là anh ta. Và trong trạng thái cô độc cuối cùng này khi anh ta không còn đến nữa, tôi tự an ủi mình bằng cách nghĩ rằng có lẽ anh ta sẽ viết một câu chuyện về chúng tôi, và vì anh ta tin rằng sẽ sáng tác một câu chuyện, anh ta sẽ viết ra tất cả những điều này về những con kỳ nhông nước.

-----------------------------------------------------

Những tác phẩm khác của Julio Cortázar: