Nhân vật

Nguyễn Trãi (NT): tốt nghiệp Ph.D. đứng hạng thứ tư, khóa năm đầu nhà Hồ nơi trường thi Kẻ Chợ.

Dương Anh Sơn (DAS): thầy đồ xưa dạy học ở miệt Lâm Ấp cũ, phía bắc cái Tháp Bà Thiên Y Thánh Mẫu.

Ba Hát (BH): cái tên có vẻ oai hùng như các hảo hớn Nam Bộ cỡ ông Năm Lửa hay chú Sáu Dân; nhưng không, đó là cách viết gọn cái đại danh của nhà phê bình nhận định Hắc Hoán Hùng 黑 浣 熊. Còn được viết tắt theo tiếng Hồng Mao là BR.

Màn kéo lên

[Cụ Nguyễn Trãi chống gậy lò dò xuống núi Côn Sơn ghé vào sân banh Tiền Vệ]

NT [ngâm nga]: Xìm... môi... xeo... tạp... poóng... plăng... [1]

BH: Xìm môi xìm lợi cái mốc xì! Có phải ông là quân sư Nguyễn Trãi? Tui đang tìm ông để yêu cầu ông xác nhận là có cái thú hải hồ nên đã “đến Vọng Doanh lúc nhỏ khoảng từ 12-13 tuổi.”

NT [bập bẹ thứ tiếng Việt hiện đại]: Plời ơi! Cái đám sĩ phu ngày nay đã in ra bao cái toàn tập với tổng tập phơi bày đời tư của tôi bấy lâu nay rồi.[2] Ông không đọc họ kể lể về cái tuổi thơ khốn khổ của tôi sao? Từ khi được sinh, tôi phải theo mẹ sống bám với ông ngoại tôi ban đầu ở Kẻ Chợ sau thì trốn tránh lên khu núi Hun đất Chí Linh. Mẹ mất... rồi ông mất... tôi lên 11 tuổi, mới được về sống với cha ở làng Dũi đất Thường Tín. Mà ông cụ chỉ là thầy đồ nghèo kiết, lại đèo bòng thêm bà kế, lấy đâu tiền còm cho tôi đi hưởng thú hải hồ đến tận cái núi có hình con chim trả tắm gội hở ông?[3]

BH: Sức mấy mà tui phí thời giờ tìm đến cái thuở để chỏm của ông. Chỉ cần biết hồi nhỏ tui tha hồ lấy xe đò nhảy xe lam qua phà xuống xuồng tam bản ngồi ghe máy đuôi tôm đi... tắm gội ở con suối nước nóng khoái lắm. Sao ông không thuê một cuốc xế Hông-đa ôm để hải hồ? Tui đi chơi được thì ông cũng phải đi chơi được!

NT: Thú thật cùng với ông là hồi đó chỉ có cuốc bộ. Tôi phải phụ cha lo kiếm đủ cái ăn nuôi bầy em dại cũng ngất ngư rồi. Tôi hồi nhỏ không đủ sức và điều kiện để lết đi chơi xa đâu. Mãi đến khi ông Hồ Quý Ly lên ngôi thì cha con tôi mới được bước vào hoạn lộ.

BH: Ba đía! Nhứt định là ông đã viết bài “Vọng Doanh” sau khi tham gia khởi nghĩa Lam Sơn từ năm 1418, đúng hông?

NT: Năm 1418? Lạ nhỉ? Tôi đọc thấy người ta tranh luận khá nhiều về khoảng thời gian tôi đi gặp đức pua Thái Tổ. Nhưng chưa thấy vị sử gia nào khẳng định là năm 1418 khi đức pua xưng là Bình Định Vương cả.[4]

BH: Trong tay tui hiện có quyển Ức Trai Thi Tập, tác giả Dương Anh Sơn. Nếu ông muốn biết tường tận về ông già Ức Trai, phải nghiền ngẫm cuốn sử này. Ông Dương Anh Sơn đâu?

DAS [chạy ra, vái NT]: Kính lạy cụ, con không có chuyên về sử siếc gì cả. Con chỉ có tấm lòng quý mến cụ nên xin phép dịch lại các bài thơ chữ nho của cụ mà các người trước đã làm nhiều lần. Con đọc thấy cuốn Nguyễn Trãi Toàn Tập viết là cụ đi gặp vua Lê Lợi “Vào khoảng năm 1416 hoặc khoảng năm 1420” nên làm toán... trung bình cộng để cho đám nửa người nửa ngợm nửa đười ươi đỡ mệt óc khi học sách của con...

NT [lật xem cuốn sách của DAS]: À, thì ra thế. Hèn chi vì không chuyên nên ông viết nhiều điều không đúng với sử liệu nước ta khi giới thiệu về tôi. Này nhé, ông phạm thượng khi viết “Khi Lê [tự ý kiểm duyệt vì kỵ húy] lên ngôi lấy hiệu là Lê Thái Tổ”. Ông chắc không rõ là các tên Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông ... là các miếu hiệu của đời sau dâng đặt sau khi các đấng hoàng đế đã qua đời. Rồi ông phong tôi chức Tể tướng. Ông lại còn...[5]

BH: Bỏ đi tám; tui không cần biết mấy điều nhảm nhí đó. Tui chỉ cần ông thầy đồ triết học tái xác định là bài “Vọng Doanh” “Được xếp vào thời kỳ kháng Minh 1418-1429. Thời kỳ này, Nguyễn Trãi có 35 bài, từ bài 15 đến bài 49.” Xác nhận ngay đi!

DAS: Ô hay, làm gì có chuyện đó! Bao người dịch Ức Trai Thi Tập thì cứ theo thứ tự trong các bản chữ nho cũ mà dịch. Tôi thì thấy cụ Đào Duy Anh phân loại thơ chữ nho của cụ Nguyễn Trãi đây khá hay hay, đi từ giai đoạn “thơ làm trong khi chưa thành công” kế tiếp là “thơ làm sau khi thành công và làm quan ở Triều đình” nên bắt chước và sửa tên cái giai đoạn thứ hai thành “Thời kỳ ra giúp Lê Lợi bình định xong giặc Minh xâm lược và làm quan nhà hậu Lê (khoảng 1418-1429) gồm 35 bài” cho nó liên tục thời gian.

BH: Rõ ràng là ông công nhận đã viết “Thời kỳ ra giúp Lê Lợi bình định xong giặc Minh xâm lược” rồi ông công nhận đã viết “khoảng 1418-1429” thì chứng tỏ điều tui đã khẳng định “thời kỳ kháng Minh 1418-1429” trúng phóc. Đủ rồi, cảm ơn ông.

DAS [tá hỏa, bật giọng Ninh Hòa]: Bà mé tui quơi! Tời quơi! (dịu giọng xuống) Thiệt ông nỡ nhẫn tâm lôi mã tấu ra chém phăng đi cái thời “làm quan nhà hậu Lê” là lúc chính yếu cụ đây làm thơ trong giai đoạn này. Xin được tô đậm và mời ông đeo kính đọc lại câu tôi viết trong sách: “thời kỳ ông [NT] ra giúp Lê Lợi như là một mưu thần cũng không thấy có bài thơ chữ Hán nào.”

DAS [lấy hơi tiếp tục]: À, xí quên, trong giai đoạn này tui lỡ bỏ vào khá nhiều bài mà giờ xem lại không ổn, chẳng hạn như bài “Hạ Tiệp” (kỳ 1) 賀 捷 (一) với nguyên chú là “Tân Hợi Thái Tổ chinh Phục Lễ châu” mà tôi chú thêm là năm 1432.[6] Mấy bài này ông có chắc nịch chăm phần chăm là cụ Ức Trai đây viết ra trong “thời kỳ kháng Minh 1418-1429” của ông không?

NT: Lạ chưa, nghe nói là con nít lâu nay được dạy dỗ kỹ càng về công cuộc kháng Minh. Thế mà tôi lại được Hắc ông đây dạy là phe ta đánh nhau với bọn tàu phù mãi đến năm 1429 chứ không phải ta đã đánh tan địch từ hồi năm Đinh mùi 1427. Khổ cho tôi, bây giờ già nua mắt kém tay run rồi mà phải cặm cụi viết lại bản Bình Ngô Đại Cáo cho đúng ý Hắc ông đây. Biết ăn nói sao đây với hoàng thượng vì ngài lỡ đem ra bố cáo cùng chúng dân bản Bình Ngô này vào cuối năm Đinh Mùi rồi! Phen này chắc lại bị mất đầu và bị tru di tam tộc thêm lần nữa vì khi triều đình ra lệnh cho tôi soạn bài ký khắc lên bia mộ Vĩnh Lăng của hoàng thượng, tôi cũng ghi sai là ta oánh thắng quân tàu năm Đinh mùi![7]

BH: Mấy người là những kẻ vô ơn. Nè ông Dương Anh Sơn, tui chưa thấy ông đem lễ vật ra hậu tạ công lao tui quảng cáo sách cho ông. Còn ông Nguyễn Trãi, ông nên biết rằng tui viết như vậy thì người ta càng cảm phục công ơn ông hơn. Quê tui gọi một chục là 12. Chục năm kháng chiến nghĩa là hết 12 năm kháng Minh, hiểu chưa? Vậy thì ngoài bài “Vọng Doanh”, ông cũng phải xác nhận thêm ông đã làm thơ trong chiến trận với các bài “Quan Duyệt Thủy Trận” và “Bạch Đằng Hải Khẩu” nữa cà.

NT [gãi đầu lẩm bẩm]: Từ Quân Trung Từ Mệnh cho đến Bình Ngô Đại Cáo sang Lam Sơn Thục Lục rồi bia ký Vĩnh Lăng cho hoàng thượng, ta có liệt kê đủ các trận chiến cả mà. Toàn là bộ chiến cả; Ta có đề cập bến Ninh Kiều và suối Lãnh Câu vì ở đó bộ quân ta chém giết giặc nhiều máu loang đẫm dòng nước chứ nào phải đem cả ngàn chiến thuyền ra đối giặc ở đấy. À mà ta có bao giờ rảnh rỗi với thú hải hồ để mò ra tận cửa sông Bạch Đằng ngắm biển trong khi lo toan chiến trận nơi nội địa lúc đó đâu nhỉ. Ta còn nhớ hai ông bạn già Phan Phu Tiên và Ngô Sĩ Liên khi viết Đại Việt Sử Ký ghi rõ hoàng thượng duyệt thủy binh sau khi đánh đuổi quân Minh khi đất nước an bình cơ mà...

DAS [nói nhỏ với NT]: Bẩm cụ, Hắc ông đây quen dùng mã tấu đâm chém hung hãn lắm trên cái sân banh này. Ổng ta chặt phăng đi một nửa bài “Quan Duyệt Thủy Trận” của cụ rồi ... thét lên “không cần bàn”; Con đã chép rất kỹ hai câu thơ đầu bài này:

Và con giải thích cặn kẽ cho đám học trò: “Năm xưa trước nơi biển bắc đã giết con cá voi to lớn - Dẫu đã yên ổn còn phải lo nghĩ đến chuyện luyện rèn binh lính.” Nghề gõ đầu trẻ cụ biết mà, khó lắm... dù con cố công giảng đó là lúc đất nước đã qua cơn binh biến và hưởng an bình cụ ạ.

BH [gân cổ]: Có lạ không, một ông quân sư trong thời điểm xung yếu của thế trận đao kiếm, vẫn ung dung neo chiếc thuyền văn ngắm nhìn trời chiều mênh mông mây nước?

NT: Tôi cũng chỉ là người thôi ông ạ. Cũng ăn, cũng ị, cũng cảm hứng soạn thơ, cũng lấy vợ sinh con khi tham gia cuộc chiến dai dẵng cũng như khi đi ẩn dật. Nếu tôi không làm mấy cái thứ đó thì mới lạ. Nói xa làm chi, gần gũi thời đại của ông, tôi thấy có những ông như Quang Dũng “[Đêm] mơ Hà Nội dáng kiều thơm” hay Nguyễn Đức Sơn “Thèm uống chai bia, thèm châm điếu thuốc/ Thèm ngọt ngào giọng hát em chim xanh” trong chiến trận. Ông thấy có lạ không?

BH: Mấy chuyện rượu gái đồi trụy đó chỉ có hạng sĩ quan tép riu hay binh nhì cùi bắp mới bận tâm. Ông là quân sư, chức vụ cao cả, phải luôn luôn nghĩ lo đại sự trong thời điểm xung yếu của thế trận đao kiếm. Ung dung neo chiếc thuyền văn thì có lạ không?

NT: Chết thật. Tôi tra đọc sách xưa thấy đức hoàng đế Trần Nhân Tông lỡ xỉn xỉn khi đi hành quân rồi viết ra những lời sau trong bài Tây Chinh Đạo Trung:

Van xin ông đừng lôi đức hoàng đế ra tòa án quân sự vì tội hủ hóa và than vãn làm mất tinh thần chiến đấu của chiến sĩ nhé.

BH: Chỉ có bọn hủ nho ngu ngốc mới phí thời giờ tra cứu tài liệu. Sức mấy tui đi làm chiện Hậu Vệ cà rề đó. Muốn chơi vai Tiền Vệ giỏi như tui thì phải biết suy đoán như sấm sét, cứ đá đại phèo một phát, bóng sẽ phải lọt gôn. Tui thích ông làm thơ trong chiến trận. Nếu lỡ chưa làm thì bi giờ ông phải cầm bút mà làm ngay ... hậu thơ trong chiến trận!

[DAS vội cõng NT chạy ra ngoài gấp]

[Từ sân banh lời đanh thét nổ vang mỗi lúc mỗi lớn] Tui sẽ tranh biện tới cùng... Tui sẽ tranh biện tới cùng... Tui sẽ tranh biện tới cùng...

Màn hạ lẹ

_________________________

Ghi Chú

[1]Câu thơ Đường nôm 6 chữ này của Nguyễn Trãi được viết theo quốc ngữ hiện đại là: Tìm mai theo đạp bóng trăng [Quốc Âm Thi Tập]

[2]Một số tác phẩm quốc ngữ sau đây thuộc loại “tổng tập” về Nguyễn Trãi, trong đó có Ức Trai Thi Tập:

[3]Một số tên nôm cũ:

[4]Tranh luận khá nhiều về thời điểm Nguyễn Trãi đầu quân với Lê Lợi.

[5]Dương Anh Sơn làm công việc đáng quý là dịch thuật lại thơ Ức Trai Thi Tập của Nguyễn Trãi. Điều đáng tiếc là khi viết “Vài Nét Về Nguyễn Trãi”, Dương Anh Sơn đã không tra cứu tài liệu lịch sử và văn học kỹ lưỡng. Xin ghi lại một số điểm:

[6]Về cái nguyên chú “Tân Hợi Thái Tổ chinh Phục Lễ châu”, Dương Anh Sơn ghi lại: “Bài thơ này Nguyễn Trãi làm sau trận đánh dẹp Đèo Cát Hãn năm 1432 do đích thân Lê Thái Tổ cầm quân.”

[7]Trong Bình Ngô Đại Cáo (BNĐC), Nguyễn Trãi ghi rõ năm tháng trận chiến quyết định: “Tháng 9 năm Đinh mùi (1427), Liễu Thăng từ Khâu Ôn liền đem quân tiến sang; Tháng 10 năm đó, Mộc Thạch ở Vân Nam cũng chia đường kéo tới...” BNĐC cũng ghi rõ ngày các tướng Minh bị giết hay đầu hàng. Còn bài ký khắc ở bia Vĩnh Lăng, mộ của Lê Thái Tổ, Nguyễn Trãi ghi: “Năm Đinh mùi, giặc gửi viện binh, An viễn hầu Liễu Thăng đem mười vạn quân do Quảng Tây tiến, Kiềm quốc công Mộc Thạch đem năm vạn quân do Vân Nam tiến.” Được tin viện quân thua trận, Vương Thông phải xin giảng hòa. Theo Lam Sơn Thục Lục thì “Ngày 16 tháng chạp, tướng giặc là Vương Thông, Mã Anh, Lý An, Trần Trí; nội quan là Sơn Thọ, Mã Kỳ, Phương Chính, Dặc Khiêm; cùng các quan giữ thành Tây Đô là Chỉ huy Hà Trung, giữ thành Chí Linh là Cao Tường lần lượt đem bọn ngụy quan lớn nhỏ cùng số dân nước ta bị ép vào thành giao trả hết cho ta, mong được kéo quân về Bắc.” Các giao tranh coi như chấm dứt từ cuối năm 1427 sau khi Mộc Thạch thua to tháo chạy về tàu.

[8]Xem bài “Tây Chinh Đạo Trung”, trang 476-7 trong Thơ Văn Lý Trần, Tập II, quyển thượng, NXB KHXH, Hà Nội (1989).

-----------------

Bài liên quan: