Trong phần này, tôi sẽ phân tích một nguyên nhân nữa dẫn đến sự dịch sai của anh Cao Việt Dũng trong “Vô Tri”: dịch nhưng không dịch gì!

Thiết tưởng, đã là dịch giả chuyên nghiệp thì nên biết và tôn trọng cái nguyên tắc chủ chốt trong dịch thuật – nguyên tắc diễn đạt tương đương. Để làm được điều này, dịch giả bắt buộc phải thành thạo cả ngôn ngữ dịch lẫn ngôn ngữ được dịch, riêng với dịch giả văn chương thì còn có thêm một yêu cầu nữa – thấm thẩu hai ngôn ngữ này ở khía cạnh văn chương, đương nhiên là khó khăn hơn nhiều so với khía cạnh giao tiếp thông thường. Nhưng tiếc thay, đọc các dịch phẩm của anh Cao Việt Dũng, không thể không có cảm giác cả hai ngôn ngữ đều nằm ngoài vòng kiểm soát của dịch giả, nôm na là tiếng Pháp anh không thạo, tiếng Việt anh cũng chẳng rành. Ngoài ra, anh Cao Việt Dũng dịch tiếng Pháp nhưng lại không trang bị gì về văn hóa Pháp, nên chỉ cần tác giả sử dụng các điển tích, điển cố, ẩn dụ, là anh Cao Việt Dũng lạc lối hoàn toàn.

Trong “Bản đồ và vùng đất”, tôi đã nêu hai ví dụ cụ thể như “La Très Grande Bibliothèque” (có nghĩa là “Thư viện Quốc Gia François Mitterrand”) bị dịch thành “Cái Thư Viện Rất lớn”, hay “Quai des Orfèvres” (có nghĩa là đầu não của sở Nội Vụ Paris) bị dịch thành “Ke Orfèvres”.

Trong “Vô Tri”, hiện tượng này cũng xảy ra với một tần suất đáng ngại, tạo nên nhiều câu ngô nghê, khó hiểu (trong khi lại hoàn toàn sáng sủa trong nguyên bản), và đương nhiên chẳng gây một hiệu quả nào khác ngoài sự nghi ngờ về năng lực của chính dịch giả!

Sau đây là một vài ví dụ:

Ví dụ 1:

“Un jour, avec son nouvel amant (amant platonique, bien sûr), elle prend un chemin dans la forêt près de la ville”

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“Một hôm, với người yêu mới (người yêu theo lối Platon, dĩ nhiên), cô đi dạo trên một lối đi trong khu rừng gần thành phố” (trang 84)

Nhận xét:

Độc giả Lê Minh đã thắc mắc “yêu đương gì mà còn có cụ Pờ-la-tông đi cùng”? Trước hết, xin được giải thích đôi chút thế này:

Platon là một triết gia quan tâm tới đề tài tình yêu. Vào khoảng năm 380 trước công nguyên, ông viết tác phẩm “Bàn tiệc” với ý tưởng là trong một người, không phải con người của anh ta được yêu, mà chính là phẩm chất của anh ta được yêu. Đến thế kỷ 16, một triết gia khác là Marsile Ficin đã phân tích và phát triển ý tưởng đó của Platon thành một khái niệm và đặt tên la-tinh là “amor platonicus” (được dịch sang tiếng Pháp là “amour platonique”). Amor platonicus - amour platonique, theo Ficin, là tình yêu không vương vấn nhục dục, thiên về tri thức và tinh thần, là quan hệ hoàn hảo giữa hai cá thể, là tình yêu thơ mộng nhất, mạnh mẽ nhất, đối lập với tình yêu dung tục trong đó mục đích chủ yếu là sinh con.

“Amour platonique”, vì thế, phải dịch sang tiếng Việt là “tình yêu thuần khiết” (hay “tình yêu thánh thiện”), còn “amant platonique” là “người yêu thuần khiết” (hay “người yêu thánh thiện”). Đáng tiếc anh Cao Việt Dũng không tìm hiểu nguồn gốc và dịch một cách vô nghĩa là “người yêu theo lối Platon”.

Tìm hiểu nguồn gốc và điển tích là công việc không thể thiếu của một dịch giả chuyên nghiệp. Xin đưa một ví dụ để độc giả dễ hình dung vấn đề: một người Pháp mới abc tiếng Việt, mà phải dịch câu “Người yêu đầu của nàng là một chàng Sở Khanh” sang tiếng Pháp, thế là tra quấy quá từ điển, mà không tìm hiểu xem “Sở Khanh” gắn với điển tích gì trong văn hóa Việt Nam, rồi cho ra câu: “Son premier petit ami s’appelait So Khanh” (có thể dịch ngược lại là: “Cậu bồ đầu tiên của nàng tên là Sở Khanh”!), thì thử hỏi độc giả Pháp nào hiểu được cái câu vốn rất đơn giản trong tiếng Việt?

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“Một hôm, cô đi dạo trên một con đường của khu rừng gần thành phố, với người tình mới (một người tình thuần khiết, đương nhiên)”.

Ví dụ 2:

“sous prétexte d’un séjour à la montagne où elle devait se rendre sans lui, il lui fit une scène d’hystérie; il se ridiculisa; elle le lâcha” (p.144)

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“nhân một lần cô sắp đi lên núi mà không có nó cùng đi, nó đã gây ra một cảnh đầy tính chất hysteria; nó tự lố bịch hóa mình; cô bỏ nó” (trang 134)

Nhận xét:

Từ “hystérie” là từ phổ thông, có nghĩa là “cuồng loạn”, người Pháp nói cửa miệng, thật đáng tiếc là anh Cao Việt Dũng không những không biết, mà lại còn thay thế nó bằng một từ không có nghĩa gì với độc giả Việt: hysteria!

Anh Cao Việt Dũng không biết từ này kể cũng lạ, nhưng còn lạ hơn nữa bởi ngay cả nếu không biết vẫn có đoán ra dễ dàng vì câu trước đó là: “le morveux... ne put dompter sa jalousie” (“thằng bé... không nén được lòng ghen tuông”).

Ngoài ra “sous prétexte” có nghĩa là “viện cớ”, khác “nhân” như anh Cao Việt Dũng dịch. Sau cùng, cụm từ “il se ridiculisa” mà dịch là “nó tự lố bịch hóa mình” thì vừa vụng vừa dài, và vì vậy làm hỏng văn phong ngắn gọn của Kundera. Nó đơn giản là “trở nên lố bịch”.

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“viện cớ cô sắp đi núi mà không cho nó theo, nó làm một trận cuồng loạn và trở nên lố bịch; cô bỏ rơi nó”

Ví dụ 3:

“... tandis que la mère s’occupait tendrement de son fils comme d’une fillette, elle était envers sa fille virilement spartiate” (p.27)

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“... trong khi bà mẹ dịu dàng chăm sóc đứa con trai, coi nó như một đứa bé gái, thì bà lại đối xử với con gái theo lối rèn giũa kiểu Sparte đầy nam tính” (tr.23)

Nhận xét:

Kundera nổi tiếng với một văn phong nghiêm trang và trong trẻo. Ta thử tưởng tượng ông đọc được tiếng Việt và ngã bổ chửng khi biết cụm từ “virilement spartiate” (đơn giản là “hà khắc cứng rắn”) của mình được dịch giả Việt Nam biến hóa thành một mớ hoa mỹ vô nghĩa là “theo lối rèn giũa kiểu Sparte đầy nam tính”!

Tóm lại, câu trên nên được dịch thế này:

“Trong khi bà mẹ âu yếm chăm sóc thằng con trai như một đứa con gái nhỏ, thì bà lại rất hà khắc cứng rắn với cô con gái”

Ví dụ 4:

“... à peu près comme un père sportif qui jette son enfant timoré dans la piscine...” (tr.27)

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“... gần giống như người cha đầy chất xì-po ném thẳng đứa con trai rụt rè của mình xuống bể bơi...” (tr.24).

Nhận xét:

“Sportif” là một từ cửa miệng của người Pháp, không rõ lý do gì mà anh Cao Việt Dũng không biết và dịch một cách “sáng tạo” là “đầy chất xì-po”! Có vẻ như khi không hiểu từ nào, anh thường lấy lại chính từ ấy (!) rồi thêm vào “đầy chất”, “theo kiểu”, “theo lối”: “hystérie” thành “đầy tính chất hysteria”, “sportif” thành “đầy chất xì-po”, còn “spartiate” được cả “theo lối” lẫn “kiểu” nên thành một câu lòng thòng là “theo lối rèn giũa kiểu Sparte”!

Tóm lại, câu trên nên được dịch là:

“... hơi giống một người cha chuộng thể thao quẳng thằng con trai nhút nhát xuống bể bơi...”

Ví dụ 5:

“ils (...) l’enterrèrent au Panthéon qui ne contenait alors que la seule tombe d’un autre grand poète...” (tr.129)

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“họ (...) chôn ông vào điện Panthéon khi ấy chỉ mới có ngôi mộ của một nhà thơ lớn khác...” (tr.119)

Nhận xét:

Với đại đa số độc giả Việt Nam thì “điện Panthéon” lại là một từ vô nghĩa, chưa kể là chữ “điện” của anh Cao Việt Dũng khiến người ta có thể có những suy luận sai lệch vì “điện” trong tiếng Việt còn có nghĩa là “cung điện” (ví dụ “biệt điện Trần Lệ Xuân”). Đọc đoạn này của anh Cao Việt Dũng, chắc vô khối người Việt tưởng đó là cung điện của ông vua hay bà hoàng nào đó tên là Panthéon, mặc dù trong tiếng Pháp, “le Panthéon” đơn giản là “lăng danh nhân”! Tuy viết hoa, nó thực chất là một danh từ chung. “Lăng danh nhân” thì nước nào cũng có (trong trường hợp này là nước Ai-xơ-len).

Ở trang 121, anh Cao Việt Dũng một lần nữa không dịch mà chỉ chăm chỉ chép lại từ “panthéon” (“... trong tổng số các Panthéon trên thế giới”).

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“họ (...) chôn ông vào Lăng danh nhân khi ấy chỉ mới có mộ của một thi sĩ lớn khác...”

Ví dụ 6:

“Il voit le corps de sa nouvelle maîtresse qui se lève du divan; elle est debout, lui expose son corps de dos, les cuisses puissantes enrobées de cellulite; cette cellulite l’enchante...” (p.217).

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“Anh nhìn thấy cơ thể người tình mới của mình đang đứng trên đi văng; bà đang đứng, trưng bày cho anh cơ thể bà nhìn từ đằng sau, cặp đùi mạnh mẽ bao bọc bởi xen lu tít làm anh cảm khái...” (tr.202)

Nhận xét:

Đọc câu dịch của anh Cao Việt Dũng, độc giả Việt Nam có thể thắc mắc: “Xen lu tít”, nghe hao hao tiếng Thái, có nghĩa là gì vậy? “bao bọc” “cặp đùi” thì có thể là một loại vớ cho phụ nữ? Có suy luận vỡ đầu cũng chẳng hiểu! Và nếu không hiểu thì làm sao mỉm cười được trước câu văn khôi hài này của Kundera?

Trên thực tế, “cellulite” (đã được dịch ra tiếng Việt là “chứng da sần vỏ cam”, lấy từ “peau d’orange” – một cách gọi khác của “cellulite”) là một loại viêm da (mỡ tích tụ nhiều dưới da khiến da trở nên sần sùi), là nỗi ám ảnh hãi hùng của phụ nữ lớn tuổi và nặng cân (“bà” trong câu này chính là mẹ của Irena, xấp xỉ bảy mươi và mập mạp).

Ngoài ra, anh Cao Việt Dũng còn dịch sai hẳn cụm từ “se lève du divan” thành “đứng trên đi văng” (trong khi nó có nghĩa là “đứng lên khỏi đi văng”). Giới từ “du” rõ ràng như thế mà anh không nắm được, thì thật không hiểu nổi. Hơn nữa nếu đọc trong văn cảnh thì thấy ngay: “anh” (tức là Gustaf, người tình của Irena) thông dâm với mẹ của nàng, hai người vừa làm tình trên đi văng, sau đó Gustaf tiếp tục nằm còn bà thì rời đi văng đứng dậy, và chỉ lúc này anh mới thực sự “nhìn thấy” cơ thể của bà. Ngay câu tiếp theo, Kundera viết “... elle s’incline pour prendre son peignoir jeté sur le sol” (bà cúi xuống nhặt chiếc áo choàng tắm bị vứt xuống sàn lúc nãy). Thử hỏi “đứng trên đi văng” như anh Cao Việt Dũng dịch thì làm sao có thể “cúi xuống” nhặt một đồ vật nằm trên sàn nhà? Vấn đề của anh Cao Việt Dũng vẫn là: dịch nhưng không động não, dịch mà không biết mình đang dịch cái gì.

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“Anh nhìn thấy cơ thể của người tình mới khi bà đứng lên khỏi đi văng; bà đứng, phô cho anh thấy cơ thể mình nhìn từ phía sau, cặp đùi mạnh mẽ với những mảng da sần mỡ; những mảng da sần mỡ khiến anh mê đi...”.

------------------

Bài liên quan: