Bài viết của Nhã Thuyên cho thấy những ưu tư mà tôi tin là trung thực của một nhà thơ trẻ trong nước hiện nay. Tôi tôn trọng những ý kiến của tác giả. Nhưng để “trao đổi”, tôi thấy chỉ cần trả lởi ngắn gọn hai câu hỏi sau của Nhã Thuyên, vì nó là những ý chính trong bài viết.

1/ “Tại sao lại (cần) nhấn việc văn học miền Nam chưa được thừa nhận bởi văn nghệ sĩ Miền Bắc? Nó liên quan đến sự nghiêng lệch của quyền lực chăng? Tại sao các nhà nghiên cứu, phê bình, và người sáng tác ở miền Nam không lên tiếng và làm công việc giãi mã nó để làm một sự đối ứng? Vấn đề ở đây có thể chẳng phải bởi Nhà Nước hay “văn chương Nam Bắc phân tranh”, mà bởi, chẳng có ai thực sự đủ độ quan tâm và lên tiếng? Không lẽ đợi một-cái-miệng-chung-chung-trừu-tượng?”

Việc đòi hỏi văn học miền Nam trước 1975 được công nhận không phải là một tranh chấp “quyền lực” văn chương. Nó chỉ xuất phát từ nhu cầu công bằng và tôn trọng lịch sử. Đối với một nhà văn, và với những người tự trọng nói chung, cảm giác được đối xử công bằng và không dối trá là rất quan trọng. Chỉ với công bằng và sự thật thì những xung đột chính trị có nguồn gốc từ quá khứ mới có thể chấm dứt.

Các nhà phê bình, người sáng tác ở miền Nam đã, đang, và sẽ “lên tiếng” về văn chương miền Nam. Nhưng điều đó không có nghĩa là giới văn nghệ miền Bắc có thể tiếp tục tảng lờ một bộ phận quan trọng của lịch sử văn chương đương đại Việt Nam, nhất là khi sự tảng lờ này sẽ dẫn đến những bất cập trong nghiên cứu văn học, gây ngộ nhận đối với những thế hệ Việt Nam tương lai và người ngoại quốc. Nhã Thuyên nghĩ sao nếu những người làm văn nghệ miền Nam và hải ngoại không bao giờ nhắc đến và đăng sáng tác của những tác giả miền Bắc?

Các nhà văn không chờ đợi sự công nhận của nhà nước. Văn chương tự do không bao giờ chờ đợi sự công nhận của nhà nước. Giải thưởng nhà nước chỉ là trò xôi thịt ở những xứ độc tài. Nhà văn chỉ cần nhà nước đừng can thiệp vào chuyện của họ. Rất tiếc, điều này hiện vẫn không có được tại Việt Nam. Nhã Thuyên có nhớ những “đấm đá” và thu hồi sách đối với nhà văn miền Nam Dương Nghiễm Mậu cách đây không lâu? Nhã Thuyên dẫn ví dụ về một luận văn sinh viên nghiên cứu Thanh Tâm Tuyền. Nhưng trong luận văn đó, liệu người sinh viên có thể viết một cách “rốt ráo” về những năm tù đày của Thanh Tâm Tuyền sau 1975 để lý giải sự chuyển hướng phong cách trong thơ ông? Hơn ba mươi năm sau ngày “đất nước thống nhất” mới có một sinh viên viết đôi điều về một nhà thơ quan trọng nhất của văn chương miền Nam thì dĩ nhiên không thể xem là đủ, không cần lên tiếng “đòi hỏi” gì nữa. Còn Võ Phiến, Viên Linh, Tô Thuỳ Yên, Chu Tử, Nguyễn Mạnh Côn, Mai Thảo, Nhã Ca, Duyên Anh, Phạm Công Thiện, Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Đức Sơn…và hàng chục tác giả quan trọng khác của văn chương miền Nam ở đâu? Phải chăng họ không được tái bản chỉ vì lý do thị trường, sách quá dở, quá cũ, in ra sẽ không ai mua? Hay thật ra họ không được in là vì mệnh lệnh từ “một-cái-miệng-chung-chung-trừu-tượng” có tên Nhà nước?

2/ “Có thể có một sự thật: chúng ta chưa có những thông điệp của tự do – thì đó, hãy nghĩ đến cái trách nhiệm thuộc về mỗi cá nhân, bởi chẳng có một thứ tự do chung của tất cả mọi người, cũng không có một thứ tự do thay mặt đất nước, dân tộc, một thứ tự do đại diện, chỉ có tự do của cá nhân anh/chị mà thôi.

Xoay đi xoay lại vấn đề tự do hay không tự do với người nghệ sĩ, nhưng tự do đó là gì? Có lẽ đến giờ, một từ tự do trừu tượng vẫn cứ là một ẩn ức – một khát vọng bị đè nén và chưa được giải phóng “hết cỡ” với văn chương Việt.”

Tự do không phải lúc nào cũng “trừu tượng”. Nhà văn Việt Nam đang cần những thứ tự do rất cụ thể: tự do in ấn, tự do báo chí, tự do thảo luận. Đây cũng là những quyền căn bản của con người. Nhà văn cũng là một-con-người. Cho nên anh ta cần lên tiếng cho quyền-tự-do-làm-người của mình (và hy vọng cũng cho kẻ khác nữa). Nhiều người nhầm lẫn việc lên tiếng cho những quyền làm người căn bản này với việc nhà văn đang đòi hỏi những điều kiện “ưu đãi” để đẻ ra “tác phẩm lớn”. Không hẳn như vậy. “Tác phẩm lớn” của Việt Nam có thể sẽ ra đời khi thế giới không còn ruồi. Điều mà nhà văn Việt Nam cần hiện nay chỉ là quyền được tự do sáng tạo (hay lười sáng tạo cũng được) mả không phải sợ... công an.

Tôi tin là có một thứ tự do chung cho đất nước và cộng đồng, ngoài tự do tinh thần của mỗi cá nhân. Tự do cá nhân của một nhà văn có vẻ chỉ là trò AQ thảm hại khi đất nước của anh ta không có tự do.

-------------------------------------------------------------------

Các bài đối thoại liên quan đến văn học đương đại: