Nanos Valaoritis là một trong những nhà văn lỗi lạc của Hi-lạp ngày nay. Ông sinh năm 1921 ở Lausanne, Thụy-sĩ, bố mẹ đều là người Hi-lạp, và bản thân ông cũng lớn lên ở Hi-lạp. Valaoritis làm thơ từ lúc còn trẻ và chưa đến hai mươi tuổi đã có thơ in trên những tạp chí văn học ở Hi-lạp, bên cạnh những cây đại thụ như Odysseas Elytis, George Seferis... Ông học Văn chương cổ và Luật ở Đại học Athens, Văn chương Anh ở Đại học London, Anh quốc, và từng theo học Ngữ pháp Hi-lạp với Giáo sư Michel Lejeune tại Đại học Sorbonne ở Pháp.

 

Năm 1944, ông trốn ra khỏi nước Hi-lạp bị Đức chiếm đóng, sống ở London, và khởi sự dịch nhiều nhà thơ hiện đại Hi-lạp những năm 30, nhất là những nhà thơ cách tân Hi-lạp, đồng thời cộng tác với tờ Horizon (1946) và hoàn tất nhiều công việc dịch thuật cho nhà xuất bản New Writing (1944-1948). Thời gian ở London, ông gặp gỡ và lui tới với nhiều nhà thơ nhà văn nổi tiếng như T.S. Eliot, W.H. Auden, Dylan Thomas, và Stephen Spender; cho xuất bản tập thơ đầu tiên của mình: E Timoria ton Magnon [Hình phạt của những thầy pháp, 1947] – đáng kể hơn cả là việc đã cùng với Lawrence Durrell và Bernard Spencer biên tập và dịch tác phẩm King of Asine của George Seferis [1948] để giới thiệu với thế giới. Năm 1954 Valaoritis đến Paris, sinh hoạt và giao du mật thiết với các nhà thơ siêu thực quanh André Breton và gặp họa sĩ siêu thực Marie Wilson [sau đó sẽ là vợ ông]. Năm 1960 ông trở về Hi-lạp và từ 1963 đến 1967 là chủ nhiệm/chủ bút tạp chí văn học tiền phong Pali của Hi-lạp. Cuộc đảo chính của phe quân nhân ở nước ông khiến ông một lần nữa phải chọn lựa con đường tự lưu đày: năm 1968, ông qua Mỹ và trong suốt một phần tư thế kỷ [trừ hai năm trở về nghỉ ở Hi-lạp và Pháp] đã giảng dạy văn chương đối chiếu và tác văn tại đại học San Francisco State University. Ở Mỹ cũng như ở Hi-lạp, Valaoritis được biết đến như một nhà văn tiền phong đã có công cổ xuý cho chủ nghĩa siêu thực Pháp trong những hoạt động thơ ca. Năm 1993 ông nghỉ hưu sau khi đã cho xuất bản nhiều tập thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết và nhiều công trình nghiên cứu và dịch thuật giới thiệu văn học Hi-lạp với thế giới cũng như giới thiệu văn học thế giới với người đọc Hi-lạp, và chia thời gian sống giữa ba nơi khác nhau: Hi-lạp, Pháp và California. Ngày nay Valaoritis được coi là một trong những gương mặt sáng chói có tầm ảnh hưởng rất đáng kể và chiếm một chỗ đứng quan trọng vào bậc nhất ở Hi-lạp kể từ Constatantine Cavafy. Ở Hi-lạp, ngoài việc cho ấn hành nhiều tác phẩm đủ loại bằng cả ba thứ tiếng Hi-lạp, Anh và Pháp, ông phụ trách biên tập tạp chí văn học Synteleia, sau này trở thành Nea Synteleia.

 

Năm 2004, nhà thơ Valaoritis được Viện Văn học và Khoa học Athens trao giải thưởng thơ uy tín của Hi-lạp cho toàn bộ tác phẩm, cùng lúc ông được trao Huân chương vàng Danh dự của Tổng thống Hi-lạp cho những cống hiến của ông đối với văn học Hi-lạp. Tác phẩm ông qua những hình thức giễu nhại, mô phỏng, cắt dán, đầy những yếu tố vượt quá siêu thực để đến gần với hậu hiện đại: nhiều nhà nghiên cứu thường nhắc đến phi lý, cơ cấu, hậu cơ cấu, đến dialogism* của Bakhtin[*], đến liên văn bản... để soi rọi thơ văn ông. Sẽ không xa ngày tác phẩm phong phú của Nanos Valaoritis đứng ra làm công việc ngược lại.

 

Tác phẩm Nanos Valaoritis bao gồm nhiều thể loại, được biết đến nhiều hơn cả là những tập thơ My Afterlife Guaranteed (City Lights, 1990), Pan Daimonium (Philos Press, 2005), Mon certificat d’éternité (Digraphe, 1996), Exécuteur d’une pensée verte (L’Harmattan, 1998), Tuyển tập thơ hiện đại Hi-lạp (Talisman, 2003 - biên tập và dịch cùng với Thanassis Maskaleris, Allegro Shartz...), tiểu thuyết The Broken Arms of the Venus de Milo (Agra, Athens, 2002), truyện kể God’s Dog (Kastaniotis, 1998), và tác phẩm quan trọng For a Theory of Writing (Exantas,1990).

 

Những bản dịch Việt ngữ thơ văn Nanos Valaoritis sau đây là để tặng John và Paula Saltas, hai người bạn Hi-lạp ở tòa soạn The Salt Lake City Weekly, những người đã làm tôi yêu mến Hi-lạp hơn với những chồng sách báo mấy năm gần đây không ngừng đến tay tôi từ chỗ quê hương tìm thấy được của mình.

 

---------------

[*] Dialogism là từ được lý thuyết gia người Nga Mikhail Bakhtin đặt ra, để nói đến sự tham dự đua tranh của nhiều tiếng nói trong cùng một văn bản.

-----------

[*] “Cô gái thành Athens” là tên một bài thơ bốn khổ nổi tiếng của Lord Byron [1788-1826], được viết khi ông rời khỏi Athens [1810] để tặng cô con gái bà chủ nhà của ông, nhưng tặng cô nào trong số ba cô đều dưới 15 tuổi này thì không thấy nói rõ, bởi vì ông thú nhận là... “yêu muốn chết” ba Cô gái Hi lạp ở Athens, là chị em, cùng sống trong một nhà với tôi, tên ba nữ thần ấy là Teresa, Mariana, và Kattinka, trong số có hai cô sẵn sàng theo tôi về Anh quốc... [thư cho H. Dury, ngày 3 tháng Năm 1810.]

 

“Nghệ thuật thơ” và “Trứng hay phong cảnh” dịch từ bản tiếng Anh “Poetic Art” và “Egg or Landscape” [Kimon Friar] trong tuyển tập thơ song ngữ A Century of Greek Poetry 1900-2000, do Peter Bien, Peter Constantine, Edmund Keeley, Karen Van Dyck tuyển chọn và biên tập, 996 trang (Cosmos Publishing, 2004). “Thơ có nghĩa gì đối với tôi” dịch từ nguyên tác tiếng Anh “What Poetry Means To Me” của Nanos Valaoritis trong Nanos Valaoritis, My Afterlife Guaranteed & Other Narratives (San Francisco: City Lights Books, 1990). Người dịch xin chân thành cám ơn Ms. Aphrodite Angelides ở Salt Lake City đã làm sáng tỏ từ Hi lạp fakos [flashlight] và góp ít nhiều ý kiến giúp hoàn thành bản Việt ngữ “Nghệ thuật thơ”.