Tôi hình dung nền văn học Việt Nam nội địa hôm nay giống như một mê cung. Nhà văn là những kẻ bị giam nhốt, đang bước đi quanh quẩn trong mê cung, không thể tìm thấy lối ra. Mê cung có vô số những ngõ ngách đầy rủi ro và cạm bẫy. Vướng phải những rủi ro và cạm bẫy ấy, nhà văn có thể bị nuốt sống bởi con quái vật đầu bò. Trên những vách tường đá của mọi ngõ ngách đều có gắn những bảng chỉ đường. Muốn sống còn, hầu hết nhà văn đều mặc đồng phục, răm rắp đi theo những bảng chỉ đường ấy, tuy chúng có thể thay đổi nội dung bất kỳ lúc nào tuỳ theo tính khí và nhu cầu của con quái vật đầu bò. Họ bước đi nhưng không đến đâu cả. Chẳng mấy chốc, họ đi vòng trở lại con đường cũ. Và cứ thế, họ lại tiếp tục răm rắp đi theo những bảng chỉ đường... Nhưng có một số ít người không chịu bước theo đám đông răm rắp ấy. Họ tự tìm lối đi cho mình. Trong số ít người ấy có một nhà văn thỉnh thoảng cười lên khanh khách và đái lên những bảng chỉ đường. Nhà văn ấy có tên là Nguyễn Viện.

Nguyễn Viện không đeo kiếm. Ông biết mình không phải là dũng sĩ Theseus để giết con quái vật đầu bò. Ông chỉ có tiếng cười và nước đái. Hai thứ này, nếu có thể gọi là “vũ khí”, thì không thể dùng để tự vệ. Kẻ mạnh có thể bóp cổ dễ dàng một nhà văn vừa đái vừa cười. Nhưng hai thứ “vũ khí” này có khả năng khác. Nước đái hiển nhiên có khả năng gây gỉ sét. Và tiếng cười — tiếng cười giễu cợt — cũng có khả năng đó, như Milan Kundera đã nói: “Sự giễu cợt là một chất sét làm gỉ nát mọi thứ nó chạm đến.”[1] Vì thế, các quyền lực độc đoán rất e ngại tiếng cười. Họ luôn luôn ra sức kiểm soát tiếng cười và dạy cho nhân dân cười đúng đường lối. Tiếng cười hợp pháp là tiếng cười lạc quan ngây ngô hướng về một tương lai mà nhà cầm quyền hứa hẹn. Tiếng cười bất hợp pháp là tiếng cười châm biếm trước cái lịch sử giả mạo của quá khứ, trước những khẩu hiệu dối trá của hiện tại, và trước cái ảo ảnh lấp lánh của những lời hứa hẹn rỗng tuếch cho tương lai. Ai học thuộc những bảng chỉ đường đều hiểu rõ ràng như vậy. Nhưng Nguyễn Viện không bao giờ cười lạc quan ngây ngô. Ông cười “đểu”, cười giễu cợt, hoặc cười để tự làm mình sảng khoái, và ông đái thứ nước đái chua cay đầy tính phê phán.

Cũng Milan Kundera đã nói: “Chủ nghĩa lạc quan là thuốc phiện cho nhân dân.”[2] Sự phát hiện này của Kundera, như một lối giễu nhại Karl Marx, thật là thú vị, nhưng chẳng phải là điều gì mới lạ đối với Nguyễn Viện và một số nhà văn bất thoả hiệp ở Việt Nam; và họ cũng chẳng cần phải đọc Kundera. Thật vậy, các bảng chỉ đường đã dặn “phải hít lạc quan cho thật nhiều vào hai lá phổi”, nhưng các nhà văn bất thoả hiệp không chịu hít nên không bị nghiện, và nhờ đó họ vẫn rất tỉnh táo để thấy rõ con đường đó chỉ là cái lối đi lòng vòng trong mê cung, và trên lối đi đó, một đám đông những kẻ say thuốc với bộ mặt ngây ngây hớn hở đang cắm đầu bước theo những bảng chỉ đường. Cảnh tượng trông tức cười muốn chết đi được, và những kẻ tỉnh táo không thể nhịn cười.

Thật vậy, không chỉ có Nguyễn Viện cười, nhưng ông có một kiểu cười riêng, không giống ai cả. Nguyễn Viện vừa cười khanh khách, vừa nhảy cẫng lên, cởi cả quần áo ra, múa may, văng tục. Với kiểu cười đó, ông tạo ra cho chính mình một sự tự do giữa cái mê cung không lối thoát. Có lẽ ông đã thấy rất rõ, rằng trước khi một con người có thể có tự do, thì chính bản thân y phải có khả năng tự xác lập như một cá nhân. Có lẽ ông đã thấy rất rõ, rằng nếu một con người không phải là một cá nhân, mà chỉ là một mảnh đúc rập theo khuôn mẫu của một đám đông, thì y đã là một tù nhân ngay cả khi chưa mang xiềng xích. Có lẽ ông đã thấy rất rõ, rằng chỉ khi nào một con người có khả năng tự xác lập mình như một cá nhân, thì y mới bắt đầu có một cuộc sống thật sự, qua đó, như một cá nhân, y tồn tại độc lập trong mối tương quan giao thoa với vô số những cá nhân khác, và được thưởng thức một thế giới đầy những dạng thức tư tưởng khác và phong phú đến vô hạn.

Tự xác lập như một cá nhân giữa chốn mê cung không lối thoát, Nguyễn Viện dấn thân vào một cuộc lưu vong nội tâm. Ông thoát ly bên trong. Ta thấy ông đi lang thang trong chốn mê cung ấy, cười khanh khách và đái lên những bảng chỉ đường, nhưng thật ra đôi mắt của ông không bị giới hạn trong chốn ấy. Cuộc lưu vong nội tâm giúp ông thấy rất rõ tất cả những ngõ ngách của mê cung như thể ông là một người ở bên ngoài và có đôi mắt của kiến trúc sư Daedalus. Ông thấy rất rõ, và nhận ra rằng nó là một mê cung được vây quanh bởi những bức tường cao hoàn toàn khép kín. Những bức tường ấy chỉ có thể ngã xuống nếu một lúc nào đó có những dũng sĩ Theseus xuất hiện, giết con quái vật đầu bò, hay chính nó tự đâm đầu vào tường mà chết. Nếu không, thì ông chỉ còn một cách là tiếp tục cười và đái, và mời gọi những người bạn của mình thay nhau cười và đái, cho đến khi những bức tường ấy mục rã và sụp đổ.

Thử tưởng tượng những gì sẽ diễn ra khi những bức tường ấy mục rã và sụp đổ. Đám đông mặc đồng phục đang răm rắp bước theo lối đi lòng vòng giữa các ngõ ngách bỗng tỉnh giấc và sẽ thấy chính họ đang đứng lố nhố ngơ ngác trong một không gian rỗng. Họ sẽ thấy chính họ đang giẫm lên những mảnh vụn của các bảng chỉ đường và những mảnh vụn của những trang lịch sử giả mạo tung toé vương vãi trên mặt đất. Để có thể bắt đầu một cuộc sinh tồn mới, họ phải xác định lại vị trí của họ trong tương quan với những gì đã thật sự xảy ra trong dòng sinh mệnh mà bóng tối trong lòng mê cung từ bao lâu đã che giấu. Nhưng những trang lịch sử chân thực sẽ phải được viết lại từ những chất liệu chân thực.[3]

Phần lớn những chất liệu chân thực đó sẽ là những mẩu chuyện mà những người lưu vong nội tâm trước đó đã đứng ở vị trí độc lập, nhìn thấy và ghi nhận bằng con mắt và ngòi bút tự do. Đó là những mẩu chuyện đã từng bị cấm đoán mà những kẻ bước răm rắp theo bảng chỉ đường đã không thể nhìn thấy. Đó cũng là những mẩu chuyện đã từng phơi bày ra trước mắt hàng ngày nhưng không mấy ai dám nhìn thấy hay không mấy ai muốn nhìn thấy. Đó cũng là những mẩu chuyện đã bị thứ ngôn ngữ của mê cung bóp méo, nhưng đã được những người lưu vong nội tâm ghi lại bằng ngôn ngữ chân thực. Đó là những mẩu chuyện đầy dũng cảm, đầy lương tâm. Nhưng đó cũng là những mẩu chuyện đầy ô nhục, đầy đớn hèn, đầy nhơ nhớp, và đầy tội ác.

Trong khối chất liệu chân thực để viết lại những trang lịch sử chân thực sẽ có vô số những mẩu chuyện như thế. Trong vô số những mẩu chuyện đó sẽ có những mẩu chuyện của Nguyễn Viện, những mẩu chuyện mà hôm nay ông đang vừa cười khanh khách, vừa đứng đái lên những bảng chỉ đường, và huyên thuyên kể. Ông kể chuyện bằng ngôn ngữ của cá nhân ông; thứ ngôn ngữ của một người cởi trần truồng bước đi trên mặt đất; thứ ngôn ngữ bất chấp những giới hạn giả tạo của những nguyên tắc đạo đức giả tạo của một cơ chế văn hoá giả tạo; thứ ngôn ngữ vượt qua những bảng chỉ đường ý thức hệ; thứ ngôn ngữ của một con người tự xác lập cho chính mình một sự tự do ngay trong lòng của chốn mê cung không lối thoát.

Đó đây, từ bên trong và bên ngoài chốn mê cung ấy, có một số người thường tự hỏi và hỏi nhau: “Đến khi nào thì Nguyễn Viện sẽ bị nuốt sống bởi con quái vật đầu bò?” Điều đó thì không ai có thể đoán trước được. Nhưng chỉ có những kẻ mang ác tâm với con người và thù ghét văn chương thì mới mong điều đó xảy ra.

_________________________

[1]Milan Kundera, The Joke (New York: Harper Perennial, 1993) 242.

[2]Sách đã dẫn, ở các trang 34, 37, 43.

[3]Xin đọc thêm: Hoàng Ngọc-Tuấn, “TIỀN VỆ và tự do tư tưởng & diễn tả cho nghệ thuật Việt Nam đương đại”.

___________________

Danh mục những bài đã đăng trong Chuyên đề NGUYỄN VIỆN :

Dẫn nhập

Nhận định

Tác phẩm

Thảo luận