Viết về Nguyễn Viện ư?

Quả là một điều không dễ chút nào. Viết về ông như cách vẽ lại chân dung một nhà văn lại càng khó. Nhất là khi nói đến những gì ông viết. Vì, một là ông ‘chơi’ nhiều món quá, hai là có những món — như tiểu thuyết chẳng hạn — ông lại chơi nhiều kiểu quá.

Từ các thể loại văn chương như tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện cực ngắn, thơ, tiểu luận, tạp bút, kịch, nhận định mỹ thuật... cho đến việc viết báo kiếm cơm và viết báo như một công dân ý thức trước thời cuộc, trước lịch sử và xã hội trong bối cảnh Việt Nam hôm nay, ông đều chơi tuốt.

Trong các thể loại chữ nghĩa đó, ông thoắt ẩn thoắt hiện, như một con cá bơi lướt thật nhanh, và khinh khoái.

Lần đầu tiên tôi gặp tên ông là ở một tiểu thuyết ngắn đăng trên tạp chí Hợp Lưu, truyện “Đâm Sừng Vào Bóng Tối”, truyện đầu tiên ông tung ra hải ngoại và từ nó đã dẫn đến nhiều hệ quả để hình thành một người viết Nguyễn Viện của hôm nay.

Từ đó đến nay đã gần mười năm.

Lúc này tôi nghĩ, viết về Nguyễn Viện cũng là một hành động “đâm sừng vào bóng tối”, nhưng là của tôi. Vì thế, bài viết này chỉ là những hiểu biết chưa thấu đáo về văn chương ông, đôi nét chấm phá, phác hoạ về ông, một người bạn vong niên, mà tôi hằng yêu quý.

*

Ngoài những bài viết có tính nhận định về thời sự, xã hội và chính trị ở vài diễn đàn chuyên về thông tin khác ra, thì hầu hết các sáng tác của mình đều được Nguyễn Viện cho xuất hiện ở ba trang mạng văn chương hàng đầu của Việt Nam hiện nay: Tiền Vệ, Talawas [*] và Da Màu.

Phần nhiều các sáng tác của ông đều đã xuất hiện trên các diễn đàn văn chương mạng trước khi được in thành sách, với số lượng rất ít dành tặng bạn bè, còn lại chỉ vài cuốn được in ở hải ngoại từ nhiều năm trước. Đến thời điểm này, tôi nghĩ Nguyễn Viện là một người viết toàn phần trên nền văn chương Việt Nam của thế giới ảo.

Có lần trong một cuộc thù tạc giữa bạn bè văn nghệ, không có mặt ông ở đó, khi nhắc đến Nguyễn Viện, một nhà văn nọ phán ngay, tôi không thể nhớ rõ nguyên văn câu nói, nhưng đại loại thế này, “Chữ nghĩa Nguyễn Viện thì ra cái mẹ gì!”. Nhưng khi bị hỏi gặng đã đọc những gì của Nguyễn Viện viết chưa thì ông ta cho biết mình chưa đọc hết quá vài trang, chỉ vài trang thôi cũng đủ để không chịu nổi thứ văn chương như thế. Lúc đó tôi ngờ rằng có thể vì lý do gì đó ngoài văn chương mà nhà văn ấy nói quá lời chăng, nhưng giờ thì tôi tin là ông ta nói thật. Nghĩa là văn Nguyễn Viện không phải là món dễ ăn và dễ thích, và chắc chắn là nó không là món ngon với nhiều người đọc.

Về sau tôi nghĩ thêm, văn Nguyễn Viện không dễ dịch ra tiếng nước ngoài, lý do là nó chứa nhiều tính liên văn bản, nhiều đặc thù của văn hoá, lịch sử và Việt ngữ. Thậm chí nó còn không dễ nắm bắt được ngay cả đối với một số lớn người Việt chưa quen với khí quyển văn chương của ông. Chữ và ý, thật và ảo, nghiêm túc và bỡn cợt, thành kính và báng bổ, thơ mộng và trần trụi... cứ xoắn xuýt lấy nhau trên các đường ranh rất mờ.

Pierre Bùi, một bạn văn, nhận định như sau:

Với ông, văn chương không phải là trò chơi cho qua ngày đoạn tháng, mà là thái độ trước nó, một thảm kịch trí thức. Ông nói về nghề văn của mình nói riêng, và của Việt Nam nói chung :

Và:

Trong khi để giữ an toàn cho bản thân mình, hay vì một lý do cao đạo cho rằng ngòi bút của mình vượt lên trên chính trị, phần lớn các nhà văn Việt Nam né tránh đề tài này, hoặc khi đụng đến, họ dùng các thủ pháp ẩn dụ như một cách thế để không phải đối đầu trực diện với nó, thì Nguyễn Viện lại chọn chính trị như một trong những nguồn cảm hứng chủ đạo của mình.

Theo ông, viết là một cách nhìn và tái hiện thực tại quanh mình trong hài hước và cay đắng. Tôi tự hỏi, có phải hài hước và cay đắng là biểu hiện tâm thức bất lực của trí thức Việt Nam trong thời đại hôm nay không? Vì, sự biểu lộ chân thành mà bất lực sẽ trở nên vô ích, thậm chí còn có vẻ lố bịch, thì tốt hơn là biến cái chân thành mà bất lực ấy thành ra sự biểu hiện mang tính hài hước.

Bi kịch trong tiểu thuyết của ông được hài hước hoá để không làm cho người ta rớt nước mắt, mà làm cho người ta bật cười, rồi văng tục, rồi có thể sau đó âm ỉ đau vì ngấm đòn. Nỗi đau càng lớn thì tiếng cười càng rộ. Ông chỉ nêu lên vấn đề nhưng không đưa ra, hay cố công tìm, cách giải quyết. Mà chuyện tìm ra giải pháp cho các vấn đề thì không phải là công việc của nhà văn, như có lần ông trả lời phỏng vấn: “... chăm sóc sức khoẻ nhân dân không phải là nhiệm vụ của tôi.”

Vấn đề của phần lớn các nhà văn Việt Nam hôm nay là họ “không có vấn đề gì cả”. Hoặc có vấn đề mà không thấy; hay thấy mà làm ngơ như không thấy; hay thấy và bày tỏ nhè nhẹ, bày tỏ chiếu lệ cho phải đạo; hay bày tỏ chính kiến mà thiếu hẳn hoặc sút kém tố chất nghệ thuật để tác phẩm của mình đường hoàng hiện diện như một tác phẩm nghệ thuật.

Trong khi đó, Nguyễn Viện đưa ra một thế giới phong nhiêu như Pierre Bùi nhận định:

Một số tiểu thuyết của ông là những nồi lẩu sôi sùng sục, trong đó rau dưa, cá mú ăn nằm với các danh nhân lịch sử và mọi bậc thánh thần. Điểm thú vị ở đây không phải ở chỗ “dám chơi”, mà là ở chỗ sự lôi cuốn, hấp dẫn của chúng. Trong nồi lẩu đó, mọi thứ gia vị — dù có những thứ có nồng độ quá mức so với vị giác trước đây của thực khách — đều được chấp nhận với một tinh thần dân chủ như nhau.

Đọc văn xuôi của Nguyễn Viện, tôi nghĩ trước hết là đọc cái giọng văn: cái nhảy nhót, tung hứng, cà khịa, hí lộng, cà chớn, tưng tửng, lộng ngôn, ngoa ngôn, trần trụi, thô mộc và đôi khi có cả cái trau chuốt bất ngờ nữa. Một giọng văn thất thường. Các con chữ đều hàm hồ và đầy tố chất manh động. Tất cả những điều đó tạo khoái cảm cho người đọc. Ở văn xuôi của ông, thường độc giả chọn lựa ngay thái độ hưởng ứng của mình sau chỉ vài ba trang: hoặc khoái chí đọc mê mải đến dòng cuối, hoặc vất sang ngay bên và cho rằng đó là đồ rác rưởi.

Ông ý thức rất rõ và sử dụng rất giỏi yếu tố tạo sốc để quyến rũ và thách thức cái đọc của độc giả. Yếu tố tạo sốc đó thường nằm ở các hình tượng lạ thường, báng bổ và lộng ngôn. Có thể tìm được rất nhiều những đoạn văn có hiệu ứng như vậy trong truyện của ông, ở đó còn đậm đặc chủ nghĩa hiện thực thần kỳ. Ví dụ như:

Kể từ cuốn THỜI CỦA NHỮNG TIÊN TRI GIẢ trở về sau, đọc các tiểu thuyết sau này của Nguyễn Viện, người đọc khó mà lần mò ra được cái cốt truyện như một câu chuyện có thắt mở hay có tình tiết đầu đũa ngọn ngành. Câu chuyện, nếu có, cũng nhảy cóc, phi thời gian, phi tuyến tính. Nhân vật và không gian cũng thoạt hiện thoạt mất, bất chợt và đầy tính ngẫu hứng. Có những nhân vật có thật ngoài đời xông vào trang văn tán tỉnh âu yếm nhau huyên náo, rồi không dưng biến mất tăm mà không có một dòng giải thích cho sự có mặt cũng như sự biến mất của họ. Sự hấp dẫn lúc này nằm ở những câu thoại dí dỏm, táo bạo, và thông minh. Trong những lời thoại đó, dục tính thường được đem ra làm món mồi trên bàn nhậu. Một thứ mồi trâng tráo, cay xè, đầy những bộ phận thân thể ướt rượt.

*

Ngoài các vấn đề về chính trị ra, có người cho rằng văn Nguyễn Viện nồng mùi tinh dịch, mùi mồ hôi, mùi da thịt... là đậm đặc dâm tính, thứ dâm tính được nhìn từ vị trí của một con đực. Tôi nghĩ, cho rằng văn ông đầy dâm tính là đúng, nhưng khi nói đến các phạm trù liên quan đến tính dục và nữ quyền thì cần xét lại. Câu chuyện đã đi sang một địa hạt khác.

Vậy mà kỳ, tôi chưa thấy một đoạn văn đầy dâm tính nào trong tiểu thuyết của ông thuần tuý chỉ để khiêu dâm. Sau cái dữ dội, phập phồng, hổn hển, nhầy nhụa đó luôn có một điều gì lớn lao hơn cần phải nói. Nó có thể là sự đồi truỵ theo một chuẩn mực đạo đức nào đó, nhưng là sự đồi truỵ phát sinh từ một bối cảnh đặc thù của xã hội mà con người sinh tồn trong đó. Trên những trang văn có sự tính toán lạnh lùng tàn bạo của con người, như đoạn văn sau đây, một nhân vật đề nghị với con cháu mình bán trinh của nó để mua đất làm nhà:

Và tiến trình bán mua:

Và hệ quả:

Đọc những đoạn văn như trên, tôi thấy mình nguội đi và có nguy cơ trở nên lãnh cảm. Sau sự tàn bạo trong dục tính là nỗi ê chề đau đớn rất cụ thể của thân phận “một-con-cái” trong xã hội loài người.

*

Một dạng dục tính khác, cũng các bộ phận thân thể và hành vi tính dục nhưng lại mang đến những xúc cảm nhân bản; và khi hành vi tính dục thăng hoa với nghệ thuật:

*

Đây lại là một dạng khác của dục tính trong văn Nguyễn Viện:

Thật buồn cười vì cái hóm hỉnh và trâng tráo của những con chữ. “... Cứ sướng cái đã”. Mọi thứ nhảm nhí và thiêng liêng được đặt ở các vị trí kề bên nhau, được trộn lẫn vào nhau. Khoái hoạt. “... Cứ sướng cái đã”. Nhưng, và lại nữa, một nỗi băn khoăn mơ hồ cho biết rằng dường như sau cái trâng tráo hàm hồ của dục tính là điều gì bí mật còn nằm ngoài cảm nhận của mình.

*

Bạn đang chán đời ư? Một trong những liệu pháp để tìm dăm nụ cười mà tôi sẽ khuyên bạn là hãy tìm đọc vài đoạn bất kỳ trong EM CÓ GÌ BÍ MẬT, HÃY MAIL CHO ANH. Ngay lúc viết xong những dòng chữ này, tôi vào truyện này trên Tiền Vệ và bấm vào một trang bất kỳ:

Bấm thêm một trang khác thì ra thế này:

Rồi bấm thêm một trang bất kỳ khác nữa:

Cứ thế, “... gọi con là con gì cũng được”, cà chớn và tào lao, nhưng hình như, vâng, hình như sau nó có một điều gì bất thường bí ẩn. Có sống, có chết, có cặc tôi đụng tới hư vô, có váy ngắn kéo lên, có giấu lúa, có đốt nhà, có vũ trụ mở cửa, có nhớp nhúa hai bên háng, có tiếng cầu kinh đóng kín đời em vào hương khói, có chiến tranh... Có đủ mọi cái, mà cái nào cũng đều quá khổ, cũng đều mấp mé cái tận cùng, nhưng sao giọng người kể lại tỉnh rụi vậy cà?

*

Nếu đi tìm những gì cao siêu, thánh sạch, trầm tư, chân lý, nghiêm cẩn... thì bạn nhầm địa chỉ rồi. Còn chỉ để cho qua một giờ thư giãn, xin mời vào Nguyễn Viện Quán, các em xin tận tình phục vụ đấm bóp, thổi lỗ tai và thọt lét, vừa lành mạnh vừa miễn phí, và vui, vui đếch chịu được, cười bò càng ra nước mắt nào hay!

Trong các trang văn của mình, ông không uý kỵ hay e ngại phạm thánh với điều gì cả, chỉ còn lại câu hỏi “có nhu cầu viết ra hay không” mà thôi. Ông giễu cợt tất cả mọi thứ hiện hữu trên cõi đời nếu thấy cần thiết cho nhu cầu viết của mình. Đặc biệt là tính cách trơ tráo đến bất thường của mọi nhân vật. Nhất là các nhân vật xưng “tôi”.

Truyện của ông không phải là nỗ lực tái hiện hay tạo ra một thực tại để thuyết phục người đọc tin vào sự khả tín của nó, mà là tạo ra một thực tại và thuyết phục người đọc đừng tin vào sự khả tín của nó. Tôi đang giễu cho vui đó mà, nhân loại ơi hãy cười rộ lên đi!

Những lúc như thế, ẩn dưới câu văn, tôi nhìn thấy nụ cười và ánh mắt tinh quái sau làn kính cận của ông đang nhìn mình, soi mói và hóm hỉnh, đã đời chưa?

*

Nhưng không phải luôn luôn là như thế, có khi bất chợt tôi lại bắt gặp một Nguyễn Viện khác, rất khác. Tôi thấy, sau những dòng chữ tâm cảm, hình tượng và tiết điệu bất thường mang nhiều chất thơ kia, là nỗi nghẹn ngào:

Họ là ai? Cõi đời nào vậy? Ai lên cơn tâm thần mê sảng?

*

Trong văn chương, mọi ý đồ so sánh giữa tác giả này và tác giả khác phần lớn đều khập khiễng. Nhưng tôi nghĩ, nếu (xin nhấn mạnh ở chữ “nếu” này) muốn so sánh Nguyễn Viện với một ai đó trong văn chương Việt Nam, tôi nghĩ ngay đến Vũ Trọng Phụng. Nhưng là một Vũ Trọng Phụng tân kỳ và bí mật, báng bổ và trơ tráo, và đi xa hơn Vũ ở chỗ Nguyễn không chỉ phiêu lưu trong các đề tài xã hội như Vũ, mà còn chạm đến những vùng huý kỵ trong các lãnh vực chính trị, tôn giáo, văn hoá, truyền thống Việt... và cả những giá trị ngỡ là bất biến từ bao lâu nay. Và ông chưa đi hết con đường của mình. Đích đến vẫn là điều bí mật mà cuộc đời dành cho trước mặt.

Nguyễn Viện có nhiều thể nghiệm trong văn xuôi hơn là trong thơ. Hầu như mỗi cuốn tiểu thuyết của ông, nhất là các cuốn sau này do nhà xuất bản CỬA thực hiện, đều đề xuất những thử nghiệm mới trong cách viết của tác giả và cách đọc của độc giả.

1/ EM CÓ GÌ BÍ MẬT, HÃY MAIL CHO ANH là một tiểu thuyết mở, một dạng “online feuilleton”, điểm nhấn của nó là sự tương tác tức thời của người đọc và người viết. Một điều thú vị là hầu hết các nhân vật trong truyện đều là các độc giả tham gia vào truyện một cách trực tiếp trong quá trình thực hiện nó. Nó làm tôi nghĩ đến một dạng thức văn chương có yếu tố “pop art” trộn lẫn với “performance” đầy tính ngẫu hứng và phù ảo trong nghệ thuật tạo hình đương đại.

2/ Ông cho rằng, “Với 26LẦNTỜBỜLỜ, có thể có những ý kiến cho rằng đó chỉ là một tập hợp các truyện ngắn. Tuy nhiên, tôi muốn độc giả đọc nó như một tiểu thuyết gồm 26 chương khác biệt. Qua đó, tôi muốn đề xuất một khái niệm khác cho tiểu thuyết.”

3/ Còn TRƯỚC NGÀY CHÚA LẠI ĐẾN và ĐI.COM là “một” tiểu thuyết phi cấu trúc.

Ông cho rằng TRƯỚC NGÀY CHÚA LẠI ĐẾN là một bước đi quan trọng trong nghiệp văn của mình. Ông muốn giải quyết một lần, cho xong, những vấn nạn của lịch sử Việt Nam, đối với chính ông. Trong truyện này ông đẩy tối đa khả năng hư cấu, nghĩa là mọi chuyện đều được cho phép, bất kể chúng có hợp lý theo cách nghĩ bình thường hay không. Các nhân vật và sự kiện lịch sử hoàn toàn được tạo dựng, sắp đặt và cưỡng chế một cách tuyệt đối chủ quan theo ý đồ của ông. Ông tạo cho các nhân vật của mình những lý lịch và hành vi hoàn toàn khả nghi nếu so với thứ chính sử đã và đang được phổ biến ngoài đời thật. Ông in ấn, phát hành và tuỳ nghi sử dụng mọi loại tiền tệ trong thế giới của mình.

Tôi nghĩ, có thể gọi trường hợp thế giới tiểu thuyết của Nguyễn Viện là “một thế giới bị đểu hoá, nó trở nên một sân khấu ảo hoặc đầy những thần thánh và bọn hề”.

*

Trong những ngày rộ lên hiện tượng biểu tình chống biểu hiện xâm lược của Trung Quốc, tôi bắt gặp một Nguyễn Viện khác, một Nguyễn Viện lồng lộn phẫn nộ về hiện tình đất nước trước nạn ngoại xâm:

Có thể đây không phải là một bài thơ hay của ông, nhưng nó cần thiết, vì nó biểu lộ một thái độ “làm người”, cần phải có, trong thời điểm đó. Những tình cảm đi đến tính cách cực đoan thường được thể hiện trong thơ của ông hơn là trong văn xuôi. Và lạ một điều, trong khi văn ông có nhiều tố chất mơ hồ huyền ảo, thì thơ lại ngược lại, dường như nó phát biểu rất chính xác và rõ ràng điều ông muốn bày tỏ.

Cảm hứng văn chương của ông không chỉ được gói gọn, khu biệt trong không gian và các vấn đề của Việt Nam, mà ông còn gào thét vì sự bất công, cái ác, cái xấu... đang diễn ra ở những nơi xa xôi khác, đặc biệt là ở những nơi con người đang bị khủng bố và tước đoạt quyền sống, quyền được đứng dưới mắt Thượng đế và trong cõi đời như một Con Người. Đây là Tây Tạng:

Và đây là Miến Điện:

Trong những bài thơ này, tần số của hai chữ “tự do” được lập lại nhiều lần. Sao vậy? Không phải ông chỉ kêu đòi “tự do” cho các đất nước xa xôi đó, ông đang kêu đòi cho chính mình.

Hãy thử đọc đôi điều ông viết về “tự do”:

*

Trong những ngày này, đầu tháng 10-2008, khi tôi đang viết bài này, chừng như Nguyễn Viện đang thơ mộng lắng mình lại với những dự cảm về thân phận, tình yêu, và trò chơi vừa chói sáng vừa tuyệt vọng mà mình bày ra, trong thơ:

Và,

Điều gì sẽ chờ đợi chúng ta ở cuối đường?

Ông nói, “Tôi mong một ngày kia tôi có thể viết một cách nhân ái và độ lượng.”

Tôi thì không mong như vậy, tôi mong ông làm cái điều mà như một nhà văn khác đã nói, “... tôi sẽ đẩy đến tận cùng cái những người khác chỉ đẩy được một nửa.”

Tôi nghĩ, cái tận cùng đó chính là ông, Nguyễn Viện, con người phạm thánh.

*

Bởi vì tôi chỉ là một đám mây thoáng chốc

Tôi không khóc sự vĩnh hằng.

_________________________

[*]Talawas từ tháng 11/2008 đã đình bản, và đã tái xuất hiện vào từ 3/2009 dưới hình thức một BLOG chuyên về chính trị, xã hội.