Tuổi hai mươi, chàng trai vùng sâu vùng xa ấy xuống núi về thành mặc áo sinh viên, ngồi ngay ngắn giảng đường, nghe như nuốt lời các ngài giáo sư, tiến sĩ. Chàng biết yêu đương, biết nhớ nhung xa vắng và tập tành làm thơ. Và nỗi nhớ lại bắt đầu với gió...

Riết rồi chàng trai cũng ra trường, nghĩa là đã thành người lớn. Oách lắm! Nhưng vừa ló mặt vào đời, đứa con được dưỡng dục bởi rừng núi Tây Nguyên đụng ngay thực tế lù lù. Độ ấy, xứ sở rừng vàng [biển bạc] coi như đã hoàn thành sự nghiệp làm sạch rừng.

Văn hóa Tây Nguyên hình thành và phát triển qua/với/bởi rừng. Nó tồn tại vì rừng hay tiêu vong cũng bởi rừng. Rừng với bao nhiêu tên đất, tên sông của riêng Tây Nguyên: Krông Knô”, “ Krông Ana”, “Sêrêpôc”, “EaKao”, “Ea H’leo”, “plây M’Drak”, “núi lửa Cư’Mgar”, “badan”, “chưyangsin”, “buôn N’êng dịu dàng gội tóc”,... Rừng với thiên nhiên và cuộc sống đặc trưng: “hoa cà phê trắng”, “chim K’tía”, “chim Grứ”, “chim Phí”, “những con suối lang thang trong núi”, “bước chân múa quanh ché rượu”, “chiếc cầu thang nhà dài”, “điệu khan buồn”, “ché rượu cồng chiêng lãng mạn”,“tiếng cồng âm u”, cả câu hát giao duyên đầy thách thức: “em dám đổi cả đàn trâu trong chuồng cưới anh không?”. Rừng muôn mặt, muôn tâm trạng với những biến thiên khôn lường. Nỗi bao dong dưỡng dục vô bến bờ và sức tàn phá giận dữ cũng khôn lường.

Khi rừng bỏ đi thì cơn mưa bỏ đi, mùa màng bội thu thưa thớt đi, văn hóa tàn héo và con người rời bỏ plây mà đi. Chàng thi sĩ đất Tây Nguyên thảng thốt trước biến mất gần như là đột ngột của rừng:

“Rừng đã thành huyền sử”, “rừng đã thành tĩnh vật”. Thế hệ mất rừng ra đời, một/một vài thế hệ lạc lõng. Họ ngoảnh mặt chối bỏ tất cả. Buồn!

Một lời oán trách gió bay hay tiếng nói truy cứu trách nhiệm? Anh, tôi, họ và cả “Quê hương còn món nợ với trò chơi vô tăm tích” này. Nhưng dẫu sao cũng phải sống, dù sinh hoạt thường nhật hôm nay có cơ khổ tới đâu: “nước ở trên gùi chứ không ở dưới sông / lấy được nước mồ hôi nhiều hơn nước”, chàng trai ấy vẫn không tuyệt vọng. Lê Vĩnh Tài đã biết cho ĐamSan-hiện đại – “chàng ĐamSan không bao giờ đêm tối” chôn vùi huyền thoại cũ, tạo dựng huyền thoại mới. Từ huyền thoại mới này, một thành phố Banmê mới sẽ ra đời:

Nghĩa là vẫn tràn niềm tin vào tương lai tươi sáng!

Tưởng Lê Vĩnh Tài mãi hát ca bài ca hi vọng như thế, nhưng không. Văn hóa internet ra đời đạp đổ mọi vách ngăn trung tâm/ngoại vi, thành thị/thôn quê, miền núi/đồng bằng,... Khi thi sĩ chịu mở mắt nhìn ra bên ngoài. Hơn nữa, khi thơ “không còn đòi nói dối / không còn nói câu này quên mất câu kia / không còn những lời hứa nước bọt”, thi sĩ “bắt đầu tập nói”, tập nói lại. Tài tập nói từ thuở hậu lãng mạn: Và nỗi nhớ lại bắt đầu với gió sang hậu hiện thực xã hội chủ nghĩa: Vỡ ra mưa ấm, đến hiện đại: Liên tưởng, và ít nhiều cả hơi hướng hậu hiện đại nữa, nơi Đêm và những khúc rời của Vũ và nhất là thơ hỏi thơ.(*)

Vẫn giọng tự sự trữ tình, lối kể của thời Vỡ ra mưa ấm, nhưng kể ở “Rồi sớm mai im lặng sương mù” không còn tuân thủ thứ lớp trật tự thời gian hay sự kiện mà, qua chộp bắt sự thể được kí ức lưu giữ và chắt lọc, với kết nối những gợi mở của con âm và ý nghĩa của từ, làm bằng các chú thích khiến câu thơ lởm chởm ổ gà. Tên và buổi chiều thì thơ mộng, nhưng đó chỉ là cái cớ cho chương hồi trường ca bện níu nhau, chồng lắp nội dung và hình thức, phá lằn ranh câu chuyện và người nghe chuyện. Qua đó, thơ từ bỏ sự dàn trải nỗi lòng, tính thời sự được đẩy lên cao hơn. Câu hỏi được đặt ra quyết liệt, nhịp thơ chông chênh gẫy gập hơn.

Đó là loại thơ trữ tình thế sự. Cả khi riêng tư nhất: tình bạn, thế sự cứ trồi lên. Tâm sự bằng hữu chỉ để nghe “thời cuộc lắp bắp”. Bài thơ dài này, thực chất là một kĩ thuật tạo thêm nhân vật thứ hai để trữ tình của tác giả về thời cuộc “qua những lỗ thủng trên mặt đường PMU 18” không bị rơi vào độc thoại kêu cứu sáo mòn. Các ngôi thứ hoán đổi nhau phát ngôn, là cách để thơ nói được nhiều hơn. Tình yêu trong tình bạn, cũng là một ý đồ làm đa thanh giọng thơ. Rốt lại thơ thả rơi cái kết còn một chữ, như một tiếng nấc nghẹn cuối cùng:

Sự thất thố của mất mát, lớn hay nhỏ, chung và riêng được dàn bày phơi mở đã gây một xúc động đặc biệt. Chới với giữa khoảng cách sự thể và cảm giác: “từ tôi đến mắt tôi / xa quá không sao khóc được”, trong hẫng hụt giữa người làm thơ và ngôn ngữ: “từ tôi đến miệng tôi / xa quá không sao kêu cứu được”, thi sĩ, để làm gì? Câu hỏi đi xuyên suốt tập thơ, lãng đãng hay đột ngột trồi lên như loài mụn nhọt ác tính đau nhói: “Những câu thơ như gió rã rời”.

Khuôn mặt nghèo và buồn của những “đêm”. Đêm tiếp nối đêm. Giáp mặt đêm, thi sĩ đặt câu hỏi về/với chúng. Đó là những câu hỏi của và cho hôm nay trong đêm và những khúc rời của... Tài. Trách nhiệm công dân và ý hướng tự do của thi sĩ, thế sự và tự sự trữ tình, anh rất nhuyễn trong “sắp đặt” chúng. “Một tiếng” đột ngột chen ngang giữa Đêm và những khúc rời của Vũ, chẳng hạn. Không cao tay, nó trở thành một gượng gạo như chơi. Nhưng không, Lê Vĩnh Tài đã tạo cho nó hiệu quả thơ khá bất ngờ. Hoặc lắm lúc anh sắp ngược lại cả một đoạn thơ, chỉ để làm nổi trội một sự thể sáo nhàm đến thê thảm:

Động cập đến thời sự nóng, Tài đã không biết sợ. Đúng hơn - đã hết biết sợ.

Rồi rốt cùng, qua thơ hỏi thơ, Lê Vĩnh Tài còn đùa nghịch với thơ – thơ bạn bè và thơ mình, châm chọc với chính cái câu sợ biết thơ của mình. Anh bỡn cợt thơ cụ thể, thơ trình diễn, thơ hậu hiện đại, thơ tục, thơ biết sợ, thơ vô sinh, thơ dựa hơi, thơ chạy sô, thơ siêu hình, thơ tắc tị, thơ hú họa, thơ hưu trí, thơ thương nhớ lũy tre làng. Bỡn cợt với mấy nỗi phê bình thơ, phê bình tung hô, phê bình chào hàng, phê bình du kích hay chỉ điểm, phê bình vuốt đuối hay mạt sát thơ,...

Bắt đầu bằng “có một bài thơ...”, thơ đi suốt 50 thơ hỏi thơ, như thể cuộc ma-ra-tông tự thức self-consciousness, ít nhiều chua chát nhưng không thiếu tinh nghịch.

Trong khi ấy, ở nơi xa kia:

Như vậy, thế nào rồi chàng trai đất Tây Nguyên ấy cũng trở lại với cội nguồn nuôi lớn mình. Nơi bạt ngàn ngọn núi trọc đứng sừng sững làm chứng nhân của tội lỗi. Nơi những con người vô danh đang sống, câm lặng, đau khổ và chịu đựng.

Thói đời, nhà thơ tỉnh lẻ hay vùng sâu miền cao, khi an tọa góc nhỏ chiếu văn chương, ngồi rung đùi và phán trong thế giới hẹp của mình. Hoặc, sau mấy chuyến “đi tỉnh về”, vội làm người phố chợ, mất hết “bản sắc”. Lê Vĩnh Tài – không! Anh mang tiếng nói ngoại vi công phá vào trung tâm, không phải để chính mình trở thành trung tâm, mà là giải trung tâm. Trong thơ, cả trong thái độ thơ.

Hội thảo “Văn học với sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước” của Hội Nhà văn Việt Nam tại Đồng Nai, ngày 8-1-2009, nhà thơ Hữu Thỉnh có đoạn đề dẫn đáng chú ý: “Có một lo lắng rất thiện chí là lo văn học ta tụt hậu với thế giới. Đó là một lo lắng rất đúng, một tâm huyết đáng trân trọng. Nhưng cần bổ sung thêm, đó còn là một mối lo văn học tụt hậu với đời sống, tụt hậu với văn hóa dân tộc.” Sau đó không ít nhà văn lên mi-cờ-rô than phiền văn học không bám sát thực tế đời sống, xa rời thậm chí đi ngược lại bản sắc văn hóa dân tộc.

Được bố trí đọc tham luận vào buổi chiều, tôi phát biểu:

Phát biểu tưởng sẽ “gây xôn xao dư luận”, nhưng nó đã rơi tõm vào khoảng trống mênh mông của đất trời Đồng Nai. Mỗi nhà thơ Phạm Quốc Ca như lệ thường, đại diện chủ tịch đoàn nói lời “cám ơn nhà thơ Inrasara đã nêu vấn đề hậu hiện đại, là chuyện vẫn còn cần bàn lại”. Còn nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo - trước đó dọa rằng nếu Sara mà nói dài, anh bỏ đi dở chừng đấy - ngồi cạnh tôi “Sara có vài ý rất hay, nhưng cách nói... À, mình đi đây”, và anh dzọt. Riêng ngài Phó giáo sư - Tiến sĩ kiêm nhà phê bình [...] Phạm Quang Trung, sau đó hai tham luận, trước khi khai mào, cũng đã phát âm lướt qua nó: “nhà thơ Inrasara trong tham luận của mình đã rất lạc quan về thơ Việt, nhưng tôi cảm nhận ngược lại: sao tôi thấy bi quan quá”. Vậy thôi, không gì thêm. Ngài va quẹt một nhát như thế rồi ngài cắm cúi đọc một lèo về nỗi xuống cấp đạo đức, từ nhà trường (quan hệ sinh viên với giảng viên) cho chí xã hội, cùng vân vân trận xuống cấp khác nữa, mới đến văn chương.

Cũng tiêu tốn mất mươi phút đồng hồ.