__________

Cùng với Trần Dần, Hoàng Cầm và Đặng Đình Hưng, Lê Đạt đã làm một cuộc cách-tân-thơ âm thầm trong suốt 30 năm và thế hệ các ông đã ghi dấu ấn khởi đầu cho chặng đường nhọc nhằn đổi mới của thi ca Việt Nam sau thơ tiền chiến. Lê Đạt tâm sự:

Cùng khởi cuộc cách tân như nhau, nhưng Lê Đạt khác với Trần Dần. Ông đã dành hết tâm sức của mình cho một cuộc chơi mới, cuộc chơi của một nhà “phu chữ” (như cách dùng từ của Lê Đạt). Trong bài thơ “Bóng chữ”, một bài đặc trưng cho phong cách Lê Đạt, cái cảm xúc trữ tình của thơ tiền chiến đã được chuyển hoá sang một dạng trữ tình khác, nó không dạt dào, sướt mướt ở bề mặt chữ, nó khơi gợi sự âm vang bất ngờ từ bề sâu của một cảm xúc, một suy tư:

Câu kết của bài thơ mang trong nội hàm của chữ một dư âm mới. Qua bài thơ này, Âu Lâu không còn là một địa danh trữ tình của riêng nhà thơ nữa khi bóng chiều, bóng chữ hay bóng người tình xưa còn đang vang động ở phía chân cầu của ký ức vì khu vườn xưa vẫn thức một mùi hoa đi vắng mặc dù mưa đã mấy mùa và mây mấy độ thu. Lê Đạt là một thi sĩ dày công chăm bón chữ nghĩa. Tôi có cảm giác trước khi gieo trồng mỗi câu thơ của mình, ông làm chữ kỹ càng tới mức “xói đất, lật cỏ” như một nông phu cần mẫn làm đất chuẩn bị mọi thứ cho một vụ mùa gieo trồng mới của họ. Nhưng khác với công việc cày ải, gieo trồng của các nông phu, công đoạn làm chữ của một nhà thơ theo kiểu “phu chữ” luôn cần tới một tố chất thiên bẩm khác, đó là khả năng khơi dậy sự sống động của cảm xúc và trí tưởng tượng từ những con chữ vô tri, vô giác theo một cấu trúc ngôn ngữ thơ:

Bài thơ “Át cơ” nói trên của Lê Đạt ngay từ khi mới công bố đã gây nhiều tranh cãi khác nhau, nhưng bất luận thế nào thì mọi người đều nhất trí đây cũng là một bài thơ hay. Cái hay của nó không chỉ bởi sự liên tưởng của nhiều hình ảnh lạ xuất hiện trong một bài thơ rất ngắn, mà cái hay của nó còn nằm ở kỹ năng chơi chữ rất tài hoa và tinh tế kiểu Lê Đạt, đã khiến cho mỗi người đọc bài thơ lại nhận thấy có một tâm tưởng khác, một cảm hứng khác, một khung trời khác sau những câu thơ mang vẻ đẹp bí ẩn nói trên.

Luận bàn về thú chơi chữ trong thơ, Lê Đạt từng khẳng định trong Đường chữ:

Thiết nghĩ, bàn về sự chơi chữ trong thơ đến thấu đáo như vậy thì cũng đã đủ cho chúng ta thấy Lê Đạt uyên bác và tinh tế trong cách dùng chữ nghĩa như thế nào.

So với những cách tân quyết liệt của Trần Dần thì Lê Đạt đi theo một hướng khác, ông cố gắng đưa ra một hệ thống mỹ cảm mới trong sự cách điệu những con chữ mà bài thơ “Quan họ” sau đây là một ví dụ điển hình:

Ở bài thơ trên, nhịp thơ vẫn cũ nhưng hình ảnh và âm điệu thơ đã mới rất nhiều. Cái hình tượng: “Đùi bãi ngô non ngo ngó sông đầy” là một phát hiện mới rất Lê Đạt về mặt mỹ cảm và không chỉ xuất hiện một lần; ngay trong đoạn thơ sau đó, ông lại múa bút vẽ những nét xuất thần để độc giả thơ được thấy: “Em trường nét gốm thon bình cổ đại / Mình Lưỡng hà thoai thoải vú Đông Sơn”. Cái đẹp rung động này mang hơi thở ngàn năm của đất đai, sông núi và mãi trường tồn như ngàn khúc dân ca miền Kinh Bắc. Đây là một bài thơ đặc sắc viết về Quan họ với cách nhìn rất mới của Lê Đạt khi âm điệu câu thơ dường như còn nhấn nhá, ngân nga theo nhịp hát Quan họ: “Cây gạo già lơi tình lên hiệu đỏ / La lả cành cởi thắm để hoa bay”, nhưng hình ảnh bao trùm lên toàn bộ bài thơ là một không gian đầy sức sống của vẻ đẹp phồn sinh đang hiện hữu trong từng câu chữ.

Sau Bóng chữ, Lê Đạt đã dành gần 200 trang thơ trong tập Ngó lời để trình bày một cuộc chơi mới của mình với gần 300 bài thơ viết theo kiểu thơ Hai-kâu (tương cận với kiểu thơ Hai-cu của Nhật Bản). Với Lê Đạt, nhiều người đọc đã rung động trước một lời tâm sự khá nổi tiếng của ông:

Nếu coi chiếc áo dài truyền thống của thơ là vẻ đẹp quyến rũ của lục bát ca dao thì phải chăng đẹp vẻ khêu gợi một cá tính của bộ váy áo âu-tây mát mẻ chính là đường nét của thơ hiện sinh. Theo tôi, Lê Đạt là một nhà chủ động cách tân nhằm hiện-sinh-hóa những mảnh rời của hiện thực theo kiểu những bài thơ Hai-kâu sau đây của ông:

Tôi nhất quyết rằng những bài thơ trên đây là một kiểu “đố chữ” rất tài tình, lý thú của Lê Đạt (khi tên của bài thơ nằm ngay trong 2 câu thơ) và nếu như tác giả giấu tên thật của mỗi bài thơ Hai-kâu thì người đọc khó mà đoán đúng được ý đồ đặt tên bài thơ của tác giả. Kiểu thơ Hai-kâu này cho thấy nhà thơ đã dày công tìm tòi nhiều cách chơi chữ rất kỳ ảo và biến hóa, nó nén lại cả một năng lượng thẩm mỹ chỉ trong hai câu thơ ngắn, và đây là một hướng cách tân thơ rất hiện đại của nhà “phu chữ” thơ (theo cách gọi của Lê Đạt).

Ngày 20.4.2008, sau chuyến đi thực tế ở Tây Nguyên, vừa về tới Hà Nội, vào khoảng 22 giờ tối, khi nhà thơ Lê Đạt xuống gác, ông đã bị vấp ngã và chấn thương nặng, tới 3 giờ 15 phút ngày 21.4 thì qua đời. Giờ thì nhà thơ đã đi vào cõi vĩnh hằng, nhưng tôi vẫn còn thấy văng vẳng bên tai câu nói đầy thi vị của ông:

“Bi kịch chẳng phải ở đâu xa mà ở ngay trước mặt khi bạn chọn nghiệp làm thơ, vì thơ là một lạng cảm hứng cộng với một tạ mồ hôi”.