Hai mươi năm sau Đổi Mới, phong trào cách tân kinh tế và văn hoá do Đảng Cộng sản lãnh đạo dưới ảnh hưởng của perestroïka Xô Viết, các nhà văn gây nhiều tranh luận lúc đó — từ Bảo Ninh, Dương Thu Hương, Nguyễn Huy Thiệp đến Phạm Thị Hoài — đã trở thành những tác giả cổ điển bên cạnh một thế hệ mới đang hình thành.

Một trong những nhân chứng của nền văn học đầy năng động và sự biến chuyển của xã hội Việt Nam hôm nay là nhóm Mở Miệng, được thành lập gần đây tại thành phố Hồ Chí Minh, Sài Gòn cũ, do Lý Ðợi, Bùi Chát và một số các nhà thơ trẻ bên lề. Nhiều trong số họ đã tốt nghiệp đại học, nhưng chọn cuộc sống hè đường, trong các nhà ổ chuột, chợ trời, quán bar, cơm bình dân, phơi mặt giữa bạo lực và sex. Xung quanh nhóm này còn có các nhà thơ khác, cả nam lẫn nữ, như Nguyễn Quốc Chánh, Phan Bá Thọ, Lynh Bacardi,... Như chính tên gọi của nó, Mở Miệng đòi quyền tự do ngôn luận, vị trí bên lề và ý muốn trả lai cho thơ hình thức truyền khẩu của nó. «Mở Miệng» để trả lại cho thi sĩ sứ mệnh nguyên thuỷ của mình: như các nhà thơ ngâm hát của xứ Hy Lạp cổ đại, họ phiêu du trên phố (hay trên mạng) để kể về cuộc sống thường ngày. Thế giới vô nghĩa ư? Điều đó không quan trọng, họ tả lai nó như nó vốn thế. Trong khi tại Việt Nam, phần lớn các nhà văn ngậm miệng như trong câu thành ngữ «ngậm miệng ăn tiền», các thi sĩ này tấn công trực tiếp quyền lực.

Họ gọi thơ họ là «thơ rác», «thơ nghĩa địa», «thơ dơ» để chỉ tính chất không chính thống, phản thẩm mỹ, góp nhặt của nó, từ đó nhà xuất bản của họ mang tên «Giấy Vụn». Tác phẩm của họ chỉ xuất hiện dưới dạng photocopy và trên mạng internet để tránh kiểm duyệt. Họ sử dụng các kỹ thuật cổ điển như giễu, nhại, hay hậu-hiện-đại như «copier-coller», «mixer», «cut up», với một ngôn ngữ thân mật, thô, đôi khi dung tục, gồm các từ lóng, xuề xoà, trực tiếp. Trong quan niệm của các nhà thơ này, một sáng tác nghệ thuật trước hết là một vật phẩm tiêu dùng và thông tin, vì vậy họ rất quan tâm đến tính sử dụng và tính chiếm giữ văn bản. Ví dụ từ một bài thơ nổi tiếng hay một khẩu hiệu, họ tiến hành biến đổi cảm xúc và mục đích ban đầu. Trong thế giới của họ, thơ và internet phối hợp hài hoà đến tuyệt diệu, bởi cả hai cùng chớp nhoáng, tức thì, tự phát. Đơn giản, chúng đồng nghĩa với tự do. Internet là một kho lưu trữ khổng lồ. Và chính trong khi bới đám rác khổng lồ đó, chắp nhặt các văn bản và hình ảnh, nhà thơ làm bật ra một ngôn từ thật hơn, tự do hơn.

Mở Miệng, ngay từ thủa chào đời, đã làm sôi nổi cuộc sống văn học Việt Nam trong nước và hải ngoại, vì nó đưa ra một quan niệm mới về thơ, đối lập không chỉ với truyền thống — muốn văn chương phải có một sứ mệnh cao cả —, mà cả với thơ đương thời cùng các lề luật, hệ thống tu từ, tính trữ tình đang trở thành khoa bảng.

Sự xuất hiện tại Sài Gòn, 30 năm sau ngày thất thủ, một dòng thơ mới, đủ nói lên khả năng tái sinh mãnh liệt và tính tiên phong của thành phố này. Phải chăng Mở Miệng không là biểu tượng cho thái độ bất cần của đô thị miền Nam, lớn nhất cả nước về kinh tế, thương mại và dân số, nhưng hay bị coi thường bởi Hà Nội, thủ đô xã hội chủ nghĩa trịch thượng và đạo mạo?

Trong khuôn khổ bài viết này, tôi xin giới thiệu hai bài thơ viết năm 2005 của Nguyễn Quốc Chánh, một trong những người khởi xướng dòng thơ, do chính tôi dịch và chú giải. Một số tác phẩm của Nguyễn Quốc Chánh đã được xuất bản bằng tiếng Anh trong các tập san The Literary Review, Filing Station, và trong tập thơ Three Vietnamese Poets (Honolulu, Hawaii, TinFish Press, 2001).

1. "Những công dân toàn cầu bị kẹt đạn ở hẻm 47":

Qua việc nhào trộn các thể loại khác nhau — tự sự, tiểu luận, thơ văn xuôi —, qua một giọng trầm buồn, hài hước, tự trào, một sự nhạy cảm vô-chính-phủ, Nguyễn Quốc Chánh diễn đạt sức mạnh của những nhà văn bị kẹt trong một con hẻm, chỉ còn có chữ như là lẽ sống duy nhất. Mặt khác, bài thơ tả lai cuộc gặp gỡ bất ngờ, tàn nhẫn, nhưng thật phấn khích, giữa nền văn hoá Việt ít nhiều chật hẹp — vì tính nông nghiệp sâu xa cũng như chế độ kiểm duyệt — và công cuộc toàn cầu hoá thể hiện qua việc xuất hiện các công nghệ tin học, đặc biệt Internet. Khi hỏi: «Làm thế nào để vừa là người Việt và công dân toàn cầu, hôm nay?», Nguyễn Quốc Chánh muốn hình dung Việt Nam không chỉ trong các vấn đề nội tại của nó, mà tìm cách tách nó ra khỏi thứ chủ nghĩa dân tộc ngột ngạt luôn gắn liền với lịch sử dân tộc, để chất vấn về mối quan hệ của nó với thế giới bên ngoài. Và chính trên bình diện này, trong khi đặt câu hỏi này, mà bài thơ mang một hơi thở vô cùng hiện đại.

Nguyên văn bài thơ:

2. "Đụ vỡ sọ":

Bài thơ sống sượng nhưng hài hước này tả một cuộc giao hoan tưởng tượng với cát, không thể không gợi lại trận hoan lạc với cây của chàng Robinson trên hoang đảo trong tiểu thuyết Vendredi ou les limbes du Pacifique (đã được xuất bản ở Việt Nam dưới nhan đề Chàng Thứ Sáu Hay Vầng Hào Quang Thái Bình Dương, 2003). Nhưng nếu nhân vật của Michel Tournier thoả mãn nhu cầu nhục dục, nhà thơ Việt tấn công những kẻ đạo đức giả. Với một táo bạo lớn trong việc chọn từ, trong cách tăng tốc cho nhịp thơ, trong khả năng làm nổ tung câu, tác phẩm của Nguyễn Quốc Chánh vừa là một huyễn hoặc ê-rô-tic, một tiểu luận về ngôn ngữ và một hành động xã hội.

Nguyên văn bài thơ: