Giữa vô số nhả thơ viết tiếng Tây-ban-nha trong thế kỷ 20, Nicanor Parra nổi lên như một trong vài khuôn mặt lừng lẫy nhất nhưng, không giống như phần đông những nhà thơ lớn, sự lừng lẫy của ông không phải được nhìn thấy trên số lượng tác phẩm đồ sộ của cả một sự nghiệp sáng tác hay trên những giải thưởng lớn đã đoạt được, mà đã được nhìn thấy ngay từ bước đầu sự nghiệp văn chương của ông, trên một tác phẩm xuất hiện vào năm 1954, có nhan đề rất "khiêu khích": Poemas y antipoemas [Những bài thơ và những bài phản-thơ]. Đây chỉ mới là tác phẩm thứ nhì của Parra nhưng tên tuổi ông trở nên vang dội. Dù thích tập thơ ấy hay không, người ta đã phải công nhận nó như một lằn ranh lịch sử trong thi ca tiếng Tây-ban-nha: nó phân cách những gì có trước nó và những gì đến sau nó thành hai thế giới khác nhau — "thơ" và "phản-thơ".

Thật ra, ý niệm mỹ học “phản-thơ” đã mơ hồ thành hình trong tâm thức Nicanor Parra từ nhiều năm trước, sau khi ông cảm thấy không hài lòng với tập thơ đầu tay — Cancionero sin nombre [Sách bài hát không tên] (Santiago: Nascimento, 1937). Tập thơ ấy đã đem đến cho ông giải thưởng Premio Municipal de Poesía de Santiago năm 1938, và ngay sau đó, Hội Nhà Văn Chile đã đưa tác phẩm ông vào tuyển tập 8 Nuevos Poetas Chilenos [8 nhà thơ mới của Chile] do Tomas Lago chủ biên (Santiago: Universidad de Chile, 1939), nhưng chính ông thấy nó chỉ là sự tiếp nối truyền thống thơ của những thế hệ trước, nên ông từ bỏ nó, và quyết định thí nghiệm những lối viết mới. Ông viết rất nhiều nhưng không muốn in thành tập, và chỉ thỉnh thoảng gửi đăng một hai bài vào các tuyển tập để chiều ý bạn bè. Trong thời gian ông im lặng theo đuổi những thí nghiệm bút pháp, văn giới Chile vẫn luôn luôn lưu tâm đến ông. Dường như không tuyển tập thi ca quan trọng nào không gồm thơ của ông. Chẳng hạn, Tres Poetas Chilenos [Ba nhà thơ Chile] do Tomás Lago chủ biên (Santiago: Cruz del Sur, 1942); Cuarenta y un Poetas Jovenes de Chile [Bốn mươi mốt nhà thơ trẻ Chile] do Pablo de Rokha chủ biên (Santiago: Ediciones Multitud, 1943); 13 Poetas Chilenos [Mười ba nhà thơ Chile] do Hugo Zambelli chủ biên (Valaparaíso: Imprenta Roma, 1948); và Poesía nueva de Chile [Thơ mới Chile] do Victor Castro chủ biên (Santiago: Zig Zag, 1953).

Bài thơ "La víbora" ("Con rắn độc"), một trong ba bài của Parra trong tuyển tập 13 Poetas Chilenos (1948), lần đầu tiên cho thấy sự thay đổi trong bút pháp của ông. Trong bài ấy, chúng ta thấy có sự tương phản giữa thứ ngôn ngữ tự nhiên của đời sống bình thường hàng ngày và thứ ngôn ngữ đã đã được “thi hoá”. Hãy thử đọc đoạn đầu tiên:

Tạm dịch:

Và một đoạn khác:

Tạm dịch:

Những câu "a la luz de la luna" (dưới ánh sáng của vầng trăng) và "entre las primeras hojas del otoño" (giữa những chiếc lá đầu tiên của mùa thu) thuộc về thứ ngôn ngữ đã được "thi hoá" bởi những thế hệ trước, chúng là những cái bảng kẽm cũ kỹ của mỹ học lãng mạn chủ nghĩa. Chúng vốn luôn luôn được xem là mang nhiều chất "thơ". Những độc giả thơ vào thời ấy (thật ra, cho đến thời bây giờ họ vẫn còn tồn tại) cứ thấy ở đâu có "ánh sáng của vầng trăng" và "những chiếc lá đầu tiên của mùa thu" là tê mê thưởng thức. Dường như để làm rõ cái tính cách sáo mòn của những câu đầy chất "thơ" ấy, Parra khéo léo đặt chúng vào trong một văn mạch mang tính bạch thoại bình dân — lời kể lể dông dài vớ vẩn của một gã cầu bơ cầu bất. Trong một văn mạch như vậy, những hình ảnh nhiều chất "thơ" đột nhiên trở thành trò làm dáng giả tạo rẻ tiền. Ngược lại, thứ ngôn ngữ cầu bơ cầu bất, "phản-thơ", lại trở nên sinh động, nóng hổi hơi thở của đời sống, và có sức lôi cuốn mới lạ.

Năm 1949, từ viện đại học Oxford ở Anh quốc, Parra viết một lá thư gửi về Chile cho Tomás Lago, nhà phê bình văn học (và là bạn thân của ông). Trong lá thư ấy, ông khuyên Lago đọc bài thơ "Con rắn độc" và kêu gọi Lago cùng hợp tác để chống lại lối thơ cũ mà ông cho là lạc hậu và sai lầm:

Nói cho đúng, không phải Parra là người đầu tiên trong thi ca tiếng Tây-ban-nha nghĩ đến đường lối này, mà là người đầu tiên vạch rõ ra và thực hiện được. Trong những năm 1920, nhà thơ Vicente Huidobro đã cảm thấy chán ngán với thơ lãng mạn, và đã nỗ lực cấy trồng những ý tưởng mỹ học của thơ tiền vệ Paris vào văn chương Tây-ban-nha và Mỹ La-tinh; và đầu những năm 1940, Vicente Huidobro đã lên tiếng kêu gọi một ngôn ngữ thơ mới cho một thời đại mới. Trong một bức thư gửi nhà thơ Tây-ban-nha Juan Larrea, Huidobro nêu lên sự cần thiết phải có "một lối viết mới, không có giọng văn chương, một lối viết sử dụng ngôn ngữ đàm thoại, không phải ngôn ngữ của ca khúc, mà ngôn ngữ của diễn văn."[2] Chính Huidobro là người đã đẻ ra những chữ "antipoema" (phản thơ) và "antipoeta" (nhà phản-thơ), tuy nhiên ông đã không ứng dụng được ý niệm "phản thơ" vào tác phẩm của mình. Trong một bài viết trên tờ Camp de l'arpa, vào năm 1980, Octavio Paz có hồi tưởng rằng vào những năm 1940 chính ông cũng cảm thấy có nhu cầu đem vào thơ "một ngôn ngữ đàm thoại, một ngôn ngữ thông tục" (una lengua conversacional, una lengua familiar).[3] Thế nhưng, chính Parra mới là người đầu tiên đáp ứng được nhu cầu này và đem ý niệm "phản thơ" vào tác phẩm.

Từ 1949 đến năm 1954, Parra hoàn tất nhiều bài thơ theo đường lối mới của ông, và cho ra đời tập thơ thứ nhì của ông, Poemas y antipoemas [Những bài thơ và những bài phản-thơ] (Santiago: Nascimento, 1954). Tập thơ này chia làm ba phần: phần I (gồm bảy bài) và phần II (gồm ba bài) có thể được xem là "thơ", dù ngôn ngữ đã thoát khỏi quán tính của tập thơ đầu tay; phần III (gồm mười ba bài) chính là những bài "phản thơ".

Mở đầu phần III là bài "Advertencia al lector" ("Lời cảnh cáo độc giả"). Chúng ta hãy thử đọc vài đoạn:

Tạm dịch:

Sử dụng ngôn ngữ như thế trong thơ là điều quá khác thường vào thời ấy. Parra dùng lại chữ "antipoemas" của Vicente Huidobro hết sức đắc địa ở đây. Nó định danh chính xác điều mà độc giả sẽ nghĩ về những bài như thế: chúng không còn là thơ, mà chúng chống lại thơ. Và đồng thời với điều đó, Parra không còn là nhà thơ, mà trở thành nhà phản-thơ.

Tập thơ gây nên một cơn bão. Chỉ một tuần lễ sau ngày phát hành, nó trở thành một tác phẩm best-seller! Quả là một hiện tượng cực kỳ hiếm khi xảy ra đối với một tập thơ, nhưng điều ấy đã xảy ra vì đa số độc giả tò mò muốn tận mắt xem một quái vật. Từ địa vị một nhà thơ được nhiều người yêu thích, Parra đột nhiên bị xem như một kẻ phản bội. Tập thơ của ông trở thành đề tài cho những cuộc tranh cãi dữ dội. Đứng ở trung tâm cơn bão, tiếng tăm Parra nổi lên như cồn khiến không ít người trong văn giới cảm thấy ghen tức. Nhà thơ Pablo de Rokha, bạn của Parra, sợ rằng sau khi những lời chê trách nóng nảy đã tàn lụi thì tên tuổi của Parra sẽ còn lại như một cái mốc trong lịch sử, nên đã quay lưng lại với Parra, và cho rằng Parra chỉ như là "một miếng nhựa trên gót giày của Vallejo".[4] Cuộc tranh cãi về những bài "phản thơ" của Parra không chỉ xảy ra trong lĩnh vực thi ca, mà còn lan đến cả lĩnh vực đạo đức, không chỉ gây ồn ào ở Chile, mà còn lan đến cả Tây-ban-nha. Nhiều người cho rằng Parra nhà thơ vô đạo đức, một tên phá hoại. Linh mục Salvatierra, một nhà truyền giáo dân tuý Tây-ban-nha, kết án cả nhà phản-thơ lẫn những bài phản-thơ là "một thùng đựng rác", là còn tệ hại hơn cả thành phần vô đạo đức, là "quá bẩn thỉu để được gọi là vô đạo đức."[5] Nhiều người khác nhao nhao cảnh cáo những nhà thơ trẻ đừng chạy theo Parra...

Trước cơn thịnh nộ ấy, Nicanor Parra thản nhiên sống và viết như một nhà phản-thơ, vì ông biết ông đang cứu thơ. Thật vậy, chẳng bao lâu sau đó, hàng loạt nhà thơ, đặc biệt là những người trẻ, dần dần nghiệm ra rằng chính Nicanor Parra là người mở đường máu cho thơ chuyển hướng để tìm sinh khí mới. Họ bắt đầu học hỏi và thực hiện đường lối "phản thơ" theo cách của cá nhân họ. Trong Ejercicios respiratorios [Những bài tập thở], (1960-1964) Parra khuyến khích họ:

Tạm dịch:

Tám năm sau cơn bão, khi sinh khí thi ca mới bắt đầu lan toả trong thơ tiếng Tây-ban-nha, Nicanor Parra cho xuất bản tập Versos de salón [Thơ phòng khách] (Santiago: Nascimento, 1962), trong đó có bài "La montaña rusa" (Guồng xe quay) như một lời khẳng định kiêu ngạo về đường lối mỹ học phản-thơ của ông, và thách thức những người bất mãn:

Tạm dịch:

Rồi vài năm sau, khoảng 1964-66, ông viết bài thơ "Test" [Trắc nghiệm],[6] như một sự chế giễu những gì người ta đã gán cho thơ ông và bản thân ông, đồng thời như một gợi ý để độc giả và văn giới tự xét sự hiểu biết của họ về cái gì là "phản thơ" và cái gì là một "nhà phản-thơ":

Tạm dịch:

*

Qua việc thực hiện ý niệm "phản thơ", Nicanor Parra đã thách thức cả dòng thơ tiếng Tây-ban-nha hiện đại tìm kiếm những lối thoát để chuyển hướng và cách tân. Sau những chấn động do Parra gây nên trong những năm 1950, ngôn ngữ và phong thái thi ca Chile và Mỹ Latinh, cũng như Tây-ban-nha, đã dần dần từ modernismo (chủ nghĩa hiện đại) hướng sang postmodernismo (chủ nghĩa hậu hiện đại). Hai thập niên sau đó, thơ tiếng Tây-ban-nha đã hoàn toàn thay đổi.

Để phân tích sâu sắc ý niệm "phản thơ" trong tác phẩm của Nicanor Parra, chúng ta cần một bài nghiên cứu có quy mô lớn hơn. Ở đây, tôi chỉ xin cống hiến một dẫn nhập rất khái quát về nỗ lực của Parra, xuất phát từ ý tưởng rằng ông đã phản thơ để cứu thơ. Một điều đơn giản tôi muốn nói như kết luận của bài viết ngắn này là: không phải chỉ riêng hoàn cảnh thi ca tiếng Tây-ban-nha vào thời ấy mới cần có một nhà thơ như Nicanor Parra. Tôi tin rằng ở bất cứ nơi đâu, bất cứ lúc nào, để có thể cứu thơ, ta phải không ngừng chống lại nó.

_________________________

[1]Thư đề ngày 30.11.1949, bản facsimili được in lại trong Poemas y antipoemas (Madrid: Cátedra, 1988), tr.91, ấn bản do René de Costa biên tập và chú giải.

[2]Thư viết từ Santiago, đề ngày 8.8.1941, được in lại trong tạp chí Poesía, số đặc biệt tưởng niệm Huidobro (Madrid, 1989), tr.30-32.

[3]Octavio Paz, "Los pasos contados", Camp de l'arpa, IV (Barcelona, 4/1980), tr.55.

[4]In lại trong Poemas y antipoemas (Madrid: Cátedra, 1988), ấn bản do René de Costa biên tập và chú giải.

[5]Như trên.

[6]Đăng trong Nicanor Parra, Obra gruesa: Antologia (Santiago: Nascimento, 1969).