Chúng tôi, Nguyễn Quỳnh, trong ngành Triết-học và Lịch-sử Mĩ-thuật, và Nguyễn Đức-Tường, trong ngành Vật-lí, cùng nhau viết chuyên-luận này, mở đầu cho những suy-ngẫm về Cái-Đẹp – trong Văn-chương, Ngệ-thuật, và trong Khoa-học. Chúng tôi không có tham-vọng trưng ra nguyên-lí, làm bộ hiểu biết và ám-chỉ rằng những jì chúng-tôi trình bày là “khuôn-vàng thước-ngọc”, một lối suy-ngĩ rất sai lầm chỉ có trong các nền văn-hoá như Tầu, mà nhiều người Việt ngưỡng-mộ, thần-thánh hoá gọi là “văn-minh Trung-quốc” cài jì cũng hay.

Để làm sáng-tỏ chuyên-luận, chúng tôi mở đầu bằng hai câu thơ của Nguyễn Gia Thiều, nhà thơ nổi-tiếng trong văn-học Việtnam, thế-kỉ 18, với tác-fẩm Cung-Oán Ngâm-Khúc. Trong cuốn này, nhà thơ cho chúng ta thấy thân-fận con-người rất đáng-thương, theo thuyết định-mệnh và bi-quan, xét theo cường-độ thẩm-mĩ ở lãnh-vực tình-cảm, chúng ta tạm gọi là loại “A”, và xét theo tiến-trình của Cái-đẹp trí-tuệ, xin tạm gọi là loại “B”.

Loại “A” hay tình-cảm có trong câu thơ sau:

Càng gay gắt điệu, càng tê-tái lòng. [Cái đẹp trong ngệ-thuật âm-nhạc]

Loại “B” hay trí-tuệ cho chúng-ta thấy định-luật của Thiên-nhiên được trình bày có vẻ khoa-học, một cách tuyệt vời:

Máy huyền-vi mở đóng khôn-lường. [Cái đẹp trong khoa-học]

Chúng tôi sẽ trình-bày theo thứ-tự.

FẦN MỘT

Nguyễn Quỳnh

JỚI-THIỆU

ZÀN-BÀI

A. CẢM-THỨC

Trong cuốn Die Fröhlich Wissenschaft, Nietzsche có đăng một số thơ, trong đó có bài tên là Hoàng-tử Tung Cánh-Chim (Prinz Vogelfrei). “Vogel” có ngĩa là “chim”, và “frei” có ngĩa là “tự-zo”. Người Việt thường nói “như cánh chim trời”, tức là “fóng-túng, tự-zo”. Trong Truyện Kiều, Nguyễn Zu cũng miêu-tả Từ-Hải là con-chim tự-zo và có chí cao.:

Cánh Hồng bay bổng tuyệt vời

Cũng trong tác-fẩm trên Nietzche có một bài thơ tên là Tặng Luồng Jó Bắc thổi Sông Rhône (An den Mistral) và fụ-thêm Môt Bài Ca cho Khiêu-vũ (Ein Tnazlied), như sau:

Tanzen wir tausend Weisen

Tôi fỏng-zịch là:

Vũ đi, vũ đến vô-cùng.

Tôi tự hỏi có lẽ vũ-điệu ấy fải tuyệt vời lắm, và vũ-công cũng fải tài-tình lắm, thêm vào say mê cuồng nhiệt biểu-ziễn cái đẹp của nó, cho nên mới “điên lên” như vậy. Đúng thế, có người mê vũ-điệu này, người khác mê vũ điệu khác. Tôi thích nhìn vũ Flamenco và Múa Bụng.

Nếu chuyển câu thơ Đức trên sang Anh-ngữ, tôi sẽ viết là:

Dance for thousands of different ways.

Nhưng Walter Kaufmann đã zịch là:

Dance on myriad backs a season

Là một học-jả lẫy lừng nhất về Triết-học của Nietzsche, Kaufmann tới Hoa-kì trong tuổi thiếu-niên và trở thành Jáo-sư Triết-học tại Princeton University, ông nắm vững cả hai ngôn-ngữ Đức-Anh cho nên chúng ta fải kính-trọng ông. Zịch văn-thơ là một việc làm khó tả. Các nhà zịch-thuật lừng zanh thường xác-định rằng “zịch-văn luôn luôn là một suy-ziễn để làm sáng-tỏ tư-tưởng của tác-jả, chứ không fải zịch từng chữ, từng câu.” Tuy-nhiên, nhận-định này chỉ cho fép những người chuyên-môn và rất tài ba, chứ không fải ai cũng làm được.

Sau đây là vấn-đề của tôi. Thuật-ngữ “die Weisen” là zanh-từ số-nhiều của “Weise” có ngĩa là nhiều cách, không cách này thì cách kia. Câu “Dance on myriad backs a season” của Kaufmann chắc chắn rất thuận-tai Anh-Mĩ. Hơn nữa những bản zịch từ Đức-ngữ sang Anh-ngữ của Kaufmann đã được một vài đồng-ngiệp lỗi-lạc như Kevin Ashley và Siegwart Lindenberg nhuận sắc. Zo lẽ ấy já-trị của câu tiếng Anh không chỉ hay về ngữ-fáp mà không ngịch với nguyên-bản tiếng Đức. Nếu so sánh việc làm của tôi với việc làm của Kaufmann thì chắc-chắn Kaufmann hơn tôi quá xa.

Tuy-nhiên, nhìn vào nguyên-bản chúng-ta không thấy có chữ “Jahrestzeit” hay “Saison”. Như vậy, zo đâu Kaufmann suy chữ “seasons” ra từ “Weisen”? Thế là chúng-ta đã lạc bước vào cái-đẹp fức-tạp của ngôn-ngữ, tư-tưởng và ngệ-thuật.

Hai trong số những nét thông-minh của con người là khả-năng nhìn ra cái-đẹp và sáng-tạo ra cái-đẹp trong Ngệ-thuật cũng như trong Khoa-học. Cả hai khả-năng này loé ra từ uyên-nguyên (Idea), nhưng chỉ cụ-thể và fong-fú qua kinh-ngiệm và thức-tỉnh ở mỗi cá-nhân, đặc biệt nơi những người jầu cảm-thức và sáng-tạo. Vì vai-trò của văn-hoá và xã-hội có ảnh-hưởng tới sự fát-triển của trí thông-mình, cho nên Thẩm-mĩ có tính chung (Universality) và tính riêng (Particularity).

Như vậy, chúng ta sẽ không định-ngĩa “Đẹp là jì?” và “Thế nào là Đẹp?” để tránh những hiểu-lầm là những định-ngĩa ấy đền từ í-niệm tổng-quát (Ideas), chứ không fải đến từ kinh-nghiệm (concepts) cá-nhân. Ngay cả kinh-ngiệm thẩm-mĩ (concepts) đã fần nào trở thành nguyên-lí vẩn chưa fải là “khuôn-vàng, thước-ngọc”. Chỉ có đối-tượng thẩm-mĩ khiến cho quan-năng và trí-tuệ của mỗi người trong chúng-ta suy-ngẫm mà thôi. Bởi thế, chúng ta sẽ không bàn tới cái đẹp theo Luận-lí Căn-bản Deductive hay Inductive bởi vì sẽ có câu hỏi thế nào là theo lẽ tự-nhiên (a priori). Cái-đẹp là í-niệm trong khoảnh-khắc hay trong vĩnh-cửu? Ngay tại đây, câu trả lời là “Cái đẹp đến trong khoảnh-khắc”, và ít nhiều là ảo-tưởng (illusions). Nếu một Cái-đẹp, ví-zụ trong âm-nhạc, quá lôi cuốn đến độ khiến thính-jả nhẩy tưng tưng và la hét “như cha chết mẹ chết”, thì Nietzsche gọi hiện-tượng này là ảo-tưởng tâm-tình Dionysus (Nietzsche, Geburst der Tragödie, [21] p. 139). Chính ảo-tưởng tâm-tình Dionysus có sức thuyết-fục người nge nhạc đi tìm niềm-vui vĩnh-cửu trong cuộc đời. Theo Nietzsche, chúng-ta không tìm “vĩnh-cửu” này trong hiện-tượng, vì “vĩnh-cửu” nằm ở fía sau hiện-tượng (Nietzsche, Geburst der Tragödie, [17], p. 104). Tìm niềm-vui vĩnh-cửu bằng cách nào? Cả hai Schopenhauer và Nietzsche đề ngị rằng chúng-ta tìm bằng fương-fáp “trầm-tư trong iên-lặng” (principium individuationis).

Ảo-tưởng của của Cái-đẹp hay Thẩm-mĩ thuộc về thế-jới mộng-mơ, tức là nằm trong sáng-tạo ngệ-thuật. Ở đây Nietzsche nhấn mạnh vào ngệ-thuật điêu-khắc cổ của Hi-lạp và thơ. Trong mơ, chúng-ta chỉ để í đến hình-ảnh. Ở lúc gay cấn nhất của hình-ảnh chúng ta thấy Cái-đẹp ấy chẳng qua cũng chỉ là hiện-tượng mà thôi. Đó là kinh-ngiệm riêng của Nietzsche ( Nietzsche, Geburst der Tragödie, [1], p. 34).

Có thể nói ai mà chả thích Cái-đẹp, zù là có ít nhiều chủ-quan. Nhưng khi Cái-đẹp liên-quan tới “thánh-thiện” thì câu hỏi sẽ là “Já-trị nào cho chúng-ta biết rõ thế nào là Đẹp thánh-thiện”? Í-niệm về “thánh-thiện” có tính uyên-nguyên (Idea) hay đến từ khái-niệm luân-lí của văn-hoá? Zo lẽ trên không mấy người thích những câu-hỏi đến từ Triết-học. Nhưng có đúng là mọi người đều thích “thánh-thiện” hay không, như trong câu “La philosophie ne suffit pas au grand nombre. Il lui faut la sainteté”, mà Nietzsche đã trưng ra trong cuốn Geburst der Tragödie.1

Chúng-ta sống với hiện-tượng. Hiện-tượng hay cái-đẹp làm cho chúng-ta mê-hoặc, rồi từ mê-hoặc hay “mù-loà” chúng-ta say sưa với cái-đẹp. Tức là chúng ta sống trong ảo-tưởng (illusions). Mọi người cùng đứng trước một vẻ đẹp, nhưng mỗi-người có cảm-thụ khác nhau, cho zù nói chung, mọi người đều công nhận đối tượng “đẹp” hiển-nhiên là đẹp, nhưng ảo-tưởng sẽ cho mỗi người thấy vẻ riêng-tư của đối-tượng “đẹp”. Zo đó cái-đẹp đúng là trong mắt của người nhìn.

Trên thực-tế, khi chúng-ta ngắm một bông hoa, thì zường như mọi vẻ của bông hoa ấy tiếp tục mở ra. Trên thực thế chúng-ta đang kinh-ngiệm hay “khám-fá” những vẻ của bông hoa, từng khoảnh khắc. Sự khám fá ra “vẻ” của bông hoa qua thị-jác tạm gọi là “tiếp-cận hình-tượng” (visualization). Một bông hoa “A” được chúng ta chăm chú (visualize), và mỗi khoảnh-khắc chăm-chú chúng-ta khám fá ra một vẻ khác cho nên chúng ta tạm gọi khoảnh-khắc ấy bằng một điểm. Như vậy bông hoa “A” có vô số điểm được khám fá. Nều điểm 1 của “A” vừa được khám-fá, thì điểm 2 của “A” lại được nhận-ziện. Khi ấy điểm 1 hay visualization 1 như biến đi, nhường chỗ cho điểm 2 của bông hoa. Thế thì, sự tiếp-cận hình-tượng của “A” sẽ được mường-tượng ra thế này: A = 1, 2,…n hay ad Infinitum. Nếu theo cách ziễn-jải về số-học, tức là Luận-lí căn-bản của Wittgenstein, chúng-ta gọi bông-hoa A là một thực-thể, không ăn-nhằm jì tới suy-ziễn bên-ngoài, tức người ngắm bông-hoa A. Cách nhìn này rất fù-hợp với í-niệm “Ding an sich” của Kant. Chúng-ta có thể zựa trên cuốn Remarks on the Foundations of Mathematics Wittgenstein để ziễn-tả trường-hợp của bông-hoa A na ná như sau. Nếu gọi bông-hoa A bằng con số 72, chúng ta sẽ suy-ziễn như sau:

72 = 8 x 9 .Theo đó, 8 x 9 là cách ziễn-tả vận-hành của 72

Hoặc

72 = 12 x 6 . Theo đó, 12 x 6 là cách ziễn-tả vận-hành của 72.

Cả hai trường-hợp trên cũng cho chúng-ta thấy, “A” không hề đổi thay còn cách tính là suy-ziễn luôn luôn có jới-hạn. Trên thực-tế, chúng ta không biết trước được đâu là điểm jới-hạn của suy-ziễn. Chúng-ta cũng fải khẳng-định rằng tuy cách suy-ziễn của Toán-học rất sắc bén nhưng những con-số ziễn-tả vận-hành lại không cho chúng-ta thấy đời sống của tâm-lí, một điều rất hiển-nhiên trong Thẩm-mĩ. Chúng-ta nói: “Tôi thấy bông-hoa A đẹp” có ngĩa “Tôi cảm-thấy bông-hoa A đẹp.” Chứ không thế nói “Tôi biết bông-hoa A đẹp”.

Trong trường-hợp trên, động-từ “Thấy” chỉ vào cảm-quan, chứ không tương-đương với động-từ “biết”, một tình-trạng của nhận-thức (cognition). Zo lẽ đó, những con-số suy-ziễn hay vận-hành 8, 9,12, và 6 chỉ áp-zụng vào số-học rất an-toàn, nhưng không cho chính người cảm-xúc thấy được chiều sâu của cảm-thụ trong không-jan-thời-jan và vận-chuyển. Để thông-cảm với những đức-tính này, chúng ta fải ziễn-tả ra, ví-zụ trị-số đúng của nhận-thức và tình-cảm trong không-jan và thời-jan ở những con số 8, 9, 12, và 6. Nhưng việc này không những quá khó mà còn vớ-vẩn.

Như vậy, con số 72 là thực-tại của Toán-học không thể đổi-thay zù cho những con số vận-hành bên tay mặt có đủ minh-chứng của nhận-thức tình-cảm. Chính vì thế Wittgenstein đã hoàn toàn có lí khi ông nhận-định rằng “Luận-lí của Toán-học làm méo mó tư-tưởng của nhà Toán-học và của Triết-ja.”2

Đúng như đã bàn ở trên, trong khi chúng-ta đang kinh-ngiệm A2, chúng ta không thề trở về kinh ngiêm A1. I như trường hợp ngắm mái tóc đẹp của người iêu, chúng ta không còn ấn-tượng đội mắt đẹp của người iêu nữa., Đôi mắt đẹp kia thuộc về khoảnh-khắc chiêm-ngưỡng trước. Xin gi nhận là chúng-ta đang chiêm-ngưỡng vẻ đẹp hay đang có kinh-ngiệm về vẻ đẹp ấy, và vẻ đẹp hiện ra trong mắt chúng-ta chỉ là hiện-tượng. Muốn hiểu rõ vấn-đề này chúng ta hãy thử hỏi: “Cái đẹp thực-sự (Ding an sich) của đôi mắt ấy là thế nào?” Chưa chắc chúng ta đã trả lời được. Có chăng miêu-tả của chúng-ta về đôi mắt đẹp ấy. Nhưng miêu-tả như thế sẽ bị tình-cảm hay tâm-lí chi-fối.

Hai chữ “Hiện-tượng” ở đây rất khác với quan-niệm Đông-fương. Trong nhận-thức của quan-niệm Đông-fương, “Hiện-tượng” đồng-ngĩa với “Ảo-tưởng”. Trong quan-niệm nhận-thức của văn-hoá Tây-fương, hiện-tượng có thực ở trần-jan. Không có vẻ đẹp A ở trần-jan tức là không có đối-tượng A để ngắm nhìn. Chúng ta sống với hiện-tượng của thực-tại chứ chúng-ta không nắm trọn được thực-tại. Điều này rất tự-nhiên. Chúng-ta ôm người iêu trong tay và chúng-ta fải thành thực thú-nhận với người iêu rằng “chúng-ta chỉ làm vừa lòng người iêu, chứ chúng ta không hiểu người iêu.” Thôi thì chúng ta cứ việc “hót” lên: “Iêu là iêu không bờ bến rồi!” để thoả-mãn khát-vọng và tránh fiền-nhiễu, Hiển nhiên, “IÊU là một cái ĐẸP” không sao định-ngĩa được và iêu-đương là khía-cạnh tích-cực của hiện-tượng. Yêu vừa có đối-tượng và cũng rất chủ-quan.

Người Tây-fương cũng thừa hiểu là hiện-tượng mang í-ngĩa fù-zu. Nhưng người Tây-fương không đi tìm já-trị Vĩnh-cửu. Nếu như có nguyên-lí về já-tri vĩnh-cửu, chúng ta chỉ cần mang nguyên-lí Vĩnh-cửu ấy ra để làm căn-bản xét mọi já-trị ở trần-jan. Thật là jản-zị. Nếu chúng-ta tin rắng “Có Khởi có Tàn” là một nguyên-lí vĩnh-cửu thì chúng ta fải hiểu rõ hai thực-tại “KHỞI” và “TÀN”. Chúng-ta sẽ viết thế này : KHỞI ᵙ TÀN. Đó là chuyện của nguyên-tắc lí-luận Deductive. Tuy-nhiên, trên thực-tế, vì nguyên-tắc chỉ là cái khung , ví-zụ có p ắt có q là một cái khung lí-luận. Nhưng khi đem zữ-kiện bỏ vào “khung” lí-luận, chúng-ta sẽ có thể có kết-quả hoàn-toàn vô-ngĩa..

“KHỞI” và “TÀN” đúng là í-niệm về “NHÂN” và “QUẢ”. Theo Nietzsche, jiải thích “NHÂN QUẢ” chỉ là một lối nói quá xưa về “hiểu-biết và khoa-học”. Chúng-ta khám-fá ra rất nhiều thứ mà con-người ngây-thơ thủa xưa fân-tích về NHÂN QUẢ nhưng chẳng đi đến đâu hết. Ngay cả khi chúng-ta ngiệm từ cái này ra từ cái khác, khả-năng ngiệm ra ấy chẳng có jì gọi là hiểu-biết đích-thực.3

Nhưng KHỞI và TÀN jống như hai biểu-tượng p ᵙ q, không hề có nội-zung rõ rệt. Sự-thực chúng ta đâu có biết jì về vĩnh-cửu. Ngay cả nguyên-lí “Có Khởi có Tàn” đâu có cho chúng-ta biết rõ cấu-trúc và căn-cơ của KHỞI và TÀN, ngoại trừ hiện-tượng. Zo đó chỉ có một vài nguyên-lí vĩnh-cửu mà thôi. Ví-zụ Tứ ziệu Đế (SINH, LÃO, BỆNH, TỬ) là vĩnh-cửu. Tỉ-lệ vàng 1.618 là vĩnh-cửu, và tỉ-lệ 60 trong hệ-thống Toán-học của Babylon là vĩnh-cửu.4

Vậy thì, những já-trị khác ở trần-jan đâu có vĩnh-cửu. Fải nói rằng “mọi já-trị đều ở trong lẽ tương-đối và tuỳ thời”. Thế nên, chúng ta sống trong hiện-tượng, với hiện-tượng, và vui cùng hiện-tượng. Hiện-tượng cho chúng-ta thấy nhiều vẻ đẹp não nùng, từ một fụ-nữ đẹp, cho tới fong-cảnh đẹp, từ những công-trình xây-zựng đẹp cho tới cái đep hoảng-hồn của vũ-trụ (astronomical images), hình-ảnh xoáy vòng và mầu sắc rực rỡ của những galaxies xa-xôi mà Khoa-học về vũ-trụ ngày nay đang ngiên-cứu zưới đề-án gọi là Thẩm-Mĩ và Vũ-trụ Học. (Aesthetics and Astronomy).5

Cứ cho là cái-đẹp có tính hiển-nhiên (a priori) và zo đó chúng ta có thể luận-bàn CÁI-ĐẸP theo lẽ ĐÚNG/SAI, tức ĐẸP và XẤU, thì zường như cái đẹp tuân theo lẽ tất-định (Deterministic), vậy thì tỉ-lệ nào sẽ được zùng để bàn về lẽ tất-định trong cái đẹp? Chúng-ta cũng thấy có những cái đẹp nằm trong lẽ Bất-định (Indeterministic) ở ngay trong thế-jới của cảm-xúc và của trí-tuệ. Và đây là một zịp để chúng-ta bàn về sự khó-lường của cái đẹp trong thế-jan của Lưỡng-tử (Quantum). Ở đây, Jáo-sư Nguyễn Đức-Tường sẽ có zịp cho chúng-ta thấy rõ hơn.

Bàn về cái-đẹp của Khoa-học có tính bất-định, chúng ta có thể tạm chọn bài “Visualization Lost and Regained: The Genesis of the Quantum Theory in the Period of 1913-27” của Arthur I. Miller.6 Trong bài này chúng-ta viết tắt luận-cương trên là VLR. Theo Miller: “Tầm mức quan-trọng của suy-tư sáng-tạo ở chỗ Ngệ-thuật và Khoa-học gặp nhau và được bàn đến kĩ-càng bởi các nhà Khoa-học-Triết-ja trong thế-kỉ Hai-mươi, đó là Bohr, Einstein, và Poincaré. Trong những bài ngiên-cứu của mấy vị này chúng-ta thấy ranh-jới jữa các bộ môn biến mất vì chúng không theo suy-luận deductive hay inductive của khoa Luận-lí Căn-bản, hoàn-toàn zựa vào kinh-ngiệm, mà chúng đi theo suy-tư hữu-hình và suy-tư Thẩm-mĩ.”

B. CÁI ĐẸP ĐẾN TỪ CẢM-QUAN

Thông-thường Cảm-quan (senses) và cái jì gợi-cảm (the sensible) fản chiếu trực tiếp những hiện-tượng trong cuộc đời. Nếu những hiện-tượng ấy đẹp thì theo lẽ tự nhiên (a priori) chúng đẹp. Trầm-trồ khen ngợi cái đẹp là những tán-thán về cái jì gợi-cảm zo quan-năng mang lại. Suy ngĩ về cái đẹp là fần của Lí-trí fân tích nhận-thức (Cognition) zo Cảm-quan thu hoạch được. Lúc ấy Cảm-quan và Lí-trí bắt tay nhau “tri-kỉ” như khi Apollo bắt tay Dionysus. (Xin đọc Nietzsche, Geburt der Tragödie / The Birth of Tragedy)

Theo Nietzsche, “tinh-thần Appolo, trong sáng như âm-nhạc, đưa chúng-ta ra khỏi tinh-thần nồng-nàn ở lúc ban-đầu của tâm-tình Dionysus trong truyền-thống Hi-lạp, để chúng-ta thưởng-thức từng vẻ đẹp riêng. Tinh-thần Appolo júp chúng-ta cảm-nhận sâu xa những vẻ đẹp riêng biệt này. Chính những vẻ đẹp này thoả-mãn cảm-quan thẩm-mĩ của chúng-ta và júp chúng-ta vươn-tới những vóc-záng vĩ-đại tuyệt vời. Tinh-thần Apollo cho chúng ta thấy rõ hình-ảnh của cuộc-đời. Với ảnh-hưởng bao la của hình-ảnh, của í-niệm, của đạo-đức và của tình-thương, tinh-thần Apollo lôi con-người ra khỏi sự vong-thân thác-loạn của Dionysus lúc ban đầu, rồi mới đưa con-người trở lại hoạt-động của tinh-thần Dionysus về sau. Có trong Cái-đẹp đam-mê ấy con-người mới thấy mình có một thê-jan riêng, chẳng hạn như thế-jan trong chuyện-tình của Tristan và Isolde. Như thế, chúng-ta tự hỏi, có fải âm-nhạc mới đúng là ngệ-thuật trong tinh-thần của tinh-thần Apollo hay không?”7 Sau này Nietzsche viết một bài ngắn tự xét lại một vài suy-ngĩ sai lầm của ông. Chúng-ta sẽ có zịp bàn đến điểm này.

Ai đã thấy minh-tinh Thẩm Thuý-Hằng và ai đã thấy hình của nữ tài-tử này đều công nhận rằng theo lẽ tương-đối cô ta đẹp trong con mắt người nhìn. Còn những jì đẹp nơi cô zo quần-chúng và ngệ-thuật tạo nên là những vẻ tuy hấp-zẫn nhưng cũng rất mờ tối mà chúng-ta không sao biết được. Khác với ví-zụ này chúng-ta thường nói đến cái-đẹp của Tây-thi, gái nước Việt. Nhưng vì không ai biết mặt mũi Tây-thi ra sao, nên vẻ-đẹp của Tây-thi là Cái-đẹp của Í-niệm Uyên-nguyên, ở một thời điểm quá xa-xôi, như trong huyền-thoại nên đã trở thành ẩn-zụ, chẳng hạn có jai-thoại đồn rẳng Tây-thi “càng đau bụng càng đep”. Thế thì, cái-đẹp gọi là “ngiêng nước ngiêng thành” mãi mãi chẳng zính-záng jì tới thực-tại, nhưng lại là Í-niệm uyên-nguyên jống như một bóng-ma trong lịch-sử. Bởi vậy, thay vì nói “Đẹp quá” chúng-ta có thể nói: “Đẹp tới mức gây ra tang-thương binh-lửa”.

C. CÁI ĐẸP TRONG NGỆ-THUẬT:

TRƯỜNG-HỢP NHẠC-KỊCH CỦA WAGNER

Trên thực-tế, một đôi khi đọc lại cuốn Sự Ra-đời của Bi-kịch Hi-lạp sẽ júp chúng-ta thấy rõ já-trị í-niệm Thẩm-mĩ của Nietzsche. Í-niệm này zựa trên Triết-học cổ Hi-lạp về thể-loại Bi-kịch. Bi-kịch của Hi-lạp, trong thời-đại Hellenism, tạm gọi là Thời Hoa-lệ (400 BC) chủ iếu gồm hai thể chính: Apollo và Dionysus. Apollo nguyên-thủy là Thần Ánh-sáng hay Lí-trí hoá thân trong ngệ-thuật Điêu-khắc của cổ Hi-lạp, với zụng ngữ “Plastic”. Xin gi-nhận, “Art Plastique” zo người Fáp zùng cho Hội-hoạ và Điêu-khắc là một nhận-định sai-lầm. Tuy nhiên, khi chuyển “Art Plastique” sang Việt-ngữ, vì người Việt học từ Fáp – cho nên “Art Plastique” được fiên-thành “Ngệ-thuật Tạo-hình”. Lạ thay, trong trường-hợp Việt-ngữ, thì ngĩa “Plastique” chuyển sang “Tạo-hình” rất chỉnh, mặc zù người Fáp hiểu sai chữ “Plastique”. Ngày nay người Fáp không còn zùng chữ “Art Plastique” cho hội-hoạ và điêu-khắc nữa. Họ theo Anh-Mĩ gọi Hội-hoạ và Điêu-khắc là “Visual Art / Art visuel”. Còn tinh-thần Dionysus tiêu biểu cho Âm-nhạc, theo ngĩa của Nietzsche, ở vào thời điểm khích-động ban-đầu của tình-cảm. Chúng-ta sẽ bàn kĩ hơn nữa trong fần kết-luận của chuyên-luận này.

Đóng-góp đáng-kể của Nietzsche không ở nơi ông ta jải-thích hai loại ngệ-thuật: Điêu-khắc và Âm-nhạc, mà chính là cảm-quan về cái-đẹp mà chúng-ta thường kinh-ngiệm được trong hai thể: Sung-sướng hạnh-fúc và bi-đát thảm-sầu. Cả hai loại cảm-quan về cái đẹp này không chỉ ziễn ra trên sân-khấu mà ngay trong cuộc-sống của con-người. Chúng-ta băn-khoăn không hiểu vì sao con-người thích ngắm ngắm cảnh hay đọc truyện “tang-thương binh-lửa”. Đây là những thứ đã được lí-tưởng hoá cho thoả lòng khao-khát của con người. Thế là những chiến-trường đẫm-máu có thật đã trở thành “ảo-tưởng” (illusions). Sắp có chiến-tranh vì ngoại bang đã ở biên-thuỳ và khổ-đau chắc không tránh khỏi, thế mà trong thi-ca khổ đau không thấy, chỉ thấy cái đẹp mà thôi:

Trống Trường-thành lung-lay bóng nguyệt,

Khói Cam-tuyền mờ mịt thức mây,

Chín-tầng gươm báu chống tay,

Nửa đêm truyền-hịch, định ngày xuất-chinh.

Cảnh chiến-trường là những bức-tranh tuyệt-mĩ:

Tên reo đầu ngựa, záo lan mặt thành.

Cảnh chiến-trường đâu fải là chuyện vui, thế nhưng đọc những câu sau, chúng-ta xúc động vì Cái-đẹp, hơn là vì Đau-thương. Nếu đau-thương ziễn ra đúng như sự thật thì không ai chịu nổi. Nhưng zùng ngệ-thuật miêu-tả Đau-thương thì ai cũng khoái. Có thể nói “khoái vì ngệ-thuật và cũng khoái thấy sức tàn-fá gây cảnh đau-thương,”

Hồn tử-sĩ jó ù ù thổi,

Mặt chinh-fu trăng zõi zõi soi

Chinh-fu tử-sĩ mấy người,

Nào ai vạc mặt, nào ai gọi hồn

Ngày nay quần-chúng thích xem những fim đâm-chém chính là một hiện-tượng đáng cho chúng-ta tìm-hiểu. Có fải tính-người khát-máu nên khoái xem Cái-đẹp ziễn-tả đau-thương, mặc zù không fải quần-chúng nào cũng có máu sát-nhân?

Điều này đã được Nietzsche bàn tới như sau: Theo Socrates thì con mắt của quái-vật Cyclops tiêu-biểu cho “Bi-thảm” cho nên chúng-ta đừng để tình-cảm của Dinosyus làm chúng-ta điên-zại nhìn vào con mắt đó. Nhưng, theo Plato, chúng-ta chỉ khoái-tỉ nhìn vào con mắt đó khi con mắt đó khi con mắt của quỉ được ziễn-tả tuyệt vời trong Bi-kịch mà thôi.8

Để kết-luận nhận xét này, chúng-ta nên triển lời Kant. Theo Kant: “Cảnh thiên-nhiên trong bão-tố trông rất tuyệt-vời, nếu chúng ta nhìn nó từ một chỗ đứng an-toàn.” Đó là nhận xét của quan-niệm Thức-tỉnh (Enlightenment), mà người Việt zịch theo từ-điển là “Rực-sáng” hay “Ngời-sáng”. Chúng-ta nên-đọc nội-zung tư-tưởng chứ không nên đọc “chữ”, nhất là những “chữ-ngĩa vô-hồn”. Để tránh hiểu lầm chúng-ta fải hiểu Triết-học ấy là jì và ngĩa chữ “Ánh-sáng” là jì.

Chúng-ta cần fân-biệt rõ Cái-đẹp của thực-tại và Cái-đẹp của thực-tại ziễn qua ngệ-thuật.

Những ai đã đến thôn Vĩ-zạ và thấy tận mắt Cái-đẹp của thôn ấy chắc sẽ thấy Cái-đẹp của thôn Vĩ-zạ trong thực-tế khác với Cái-đẹp của thôn Vĩ-zạ trong thơ Hàn Mặc-Tử. Cái-đẹp chúng-ta bàn đến ở đây là í-niệm (concept) đền từ kinh-ngiệm bản-thân. Chúng-ta cứ mãi mãi mông-lung so sánh “Cái-Đep” của thôn Vĩ-Zạ với Cái-đẹp của thôn ấy trong thơ.

Chắc chắn là tôi sẽ không thấy Cái-đẹp của thôn ấy như ngôn-ngữ của Hàn Mặc-Tử và ngược lại. Nhưng tôi có vấn-đề. Nếu biết chắc rằng Hàn Mặc-Tử đã đến thôn Vĩ-Zạ thì những nét đẹp của thôn ấy đã hoàn-toàn biến-thể để trở thành Cái-đẹp trong ngôn-ngữ thi-ca. Theo nhận xét của Kant, cường-độ cảm-quan về cái đẹp (amplification) trước hết đi từ thực-tại rồi ra ngoài thực-tại. Thay vì đi theo một chiều của nhận-thức về Cái-đẹp ngiệm ra từ Lí-trí, í-niệm “đẹp” về thôn Vĩ-Zạ của Hàn Mặc-Tử đã “hoá-thân” và bay bổng lung-tung.

Tính “sublimation” và “mông-lung” trong bài Thôn Vĩ-Zạ của Hàn Mặc-Tử ở những câu sau đây:

Chỉ trong Thẩm-mĩ chúng-ta mới có cảm-jác “mông-lung”. Có Cái-đẹp nào mà không khiến chúng ta suy ngĩ “mông-lung”? Ngay cả một món ăn ngon cũng để lại trong chúng-ta một cảm-jác rồi trong suy-tưởng (judgment) của chúng ta cảm-jác “ngon” ấy trở nên mông-lung. Chẳng hạn chúng ta “muốn ăn món ngon ấy thêm một lần nữa”.

CHÚ-JẢI