ĐỌC VÀ FÊ-BÌNH

CƠN KHỦNG-HOẢNG CỦA KHOA-HỌC TÂY-FƯƠNG

CRITIQUE OF

THE CRISIS OF EUROPEAN SCIENCES

DIE KRISIS DER EUROPÄISCHEN WISSENSCHAFTEN

CỦA

EDMUND HUSSERL

FẦN HAI

§3. Nền-tảng Tự-trị hay Tự-zo trong bản-chất của con-người Âu-châu qua sự hình-thành tư-tưởng Triết-học thời Fục-hưng.

Theo Husserl, không fải luôn luôn Khoa-học hiểu được nhu-cầu của Khoa-học khi Khoa-học đi tìm chân-lí vững vàng và gay go nhất trong í-ngĩa khách-quan. Chính í-ngĩa khách-quan đã tạo ra những nền Khoa-học đòi-hỏi thực-chứng có fương-fáp và hậu-quả vượt lên trên kinh-ngiệm của Khoa-học. Fương-fáp đúng là nền-tảng để chúng ta bảo vệ và fát-triển lí-thuyết thực-chứng có tinh-thần í-thức hệ và Triết-học rõ-ràng.

Khoa-học không bao jờ fủ-nhận những câu-hỏi đặc-biệt mang tính-người. Mọi câu-hỏi về con-người đều liên-quan chặt chẽ với mọi ngành Khoa-học, ví như các ngành Khoa-học ngiện-cứu các hiện-tượng thiên-nhiên (sách vở Việtnam thường gi là “Khoa-học tự-nhiên” zịch sai từ chữ “Natural sciences”. (Làm jì có thứ “Khoa-học Tự-nhiên”! Có khi lại zo “Bố Tầu zạy rồi”.) Ngày nào Khoa-học còn zính-záng tới tính-người thì Khoa-học có thể jữ được vị-trí ưu-việt của Khoa-học. Khoa-học fụng-sự con-người là một trào-lưu hoàn-toàn mới mẻ vì nó xây-zựng bản-chất con-người Âu-châu, bắt đầu từ thời Fục-hưng.

Thế thì tại sao Khoa-học lại đánh mất vai-trò chỉ-đạo? Tại sao lại có sự thay đổi quan-trong như thế? Tại sao lại có một thứ Khoa-học chỉ vụ vào thực-chứng? Hiểu được những nguyên-nhân sâu xa ấy là điểm quan-trọng của đề tài mà Husserl sẽ trình-bày như sau:

Trong thời Fục-hưng, já-trị nhân-tính của con-người Âu-châu là đứng zậy làm một cuộc cách-mạng. Ngĩa là tính-người mới đứng lên chống lại tính-người ở thời Trung-cổ, bằng cách không chấp-nhận já-trị thời Trung-cổ để xây-zựng một tinh-thần mới mà chúng ta gọi là Tự-zo. Với tinh-thần Tự-zo chúng ta vẫn ngưỡng-mộ cái-đẹp của con-người Thời-cổ, tức là tính-người uyên-nguyên không hề bị vong-thân. Con-người Âu-châu có nhân-tính như thế nên mới có thể zuy-trì đời-sống tự-zo và ước-ao tiếp-tục sống và fát-triển ngay trong tinh-thần tự-zo ấy.

Chúng ta tự hỏi con-người thời-cổ coi trọng cái jì?14 Họ coi trọng triết-lí của đời-sống vì đời-sống ấy tràn-đầy trí-tuệ hay triết-học. Triết-lí sống ấy cho con người tự-zo và biết-sống hết-mình. Triết-học có tính lí-thuyết là điểm khởi-đầu (nếu zịch chữ “primary” là “chính” sẽ bị ngộ-nhận là “điểm quan-trọng nhất”). Trước hết chúng ta cần biết thế-jan thực chứ không fải là thế-jan huyền-hoặc. Thế-jan thực là thế-jan có truyền-thống, có kiến-thức sâu rộng, công-bằng cho thế-jan và cho con-người, rõ ràng ngay trong thế-jan có minh-chứng và có lí-lẽ hiển-nhiên. Nguyên-lí cao nhất của cuộc-đời là Thượng-đế. Xét theo lí-thuyết, Triết-học không chỉ jải-thoát con-người lập-thuyết mà thực ra Triết-học jải-thoát tất cả những con-người có học.

Nhưng vai-trò độc-đáo của lí-thuyết fải được kiểm-chứng bằng vai trò độc-đáo của thực-hành hay hành-động. Theo tôn-chỉ lí-tưởng của thời Fục-hưng thì con-người thời-cổ biết mình qua trí-tuệ hoàn-toàn tự-zo. Chính đây là tư-tưởng mới của Triết-học Platon có ngĩa là con-người KHÔNG FẢI chỉ đổi-thay vì đạo-đức MÀ con-người fải đổi thay theo thế-jan chung-quanh của con-người trong đó có vấn-đề chính-trị và xã-hội.15 Bởi thế con-người fải trở thành con-người mới qua trí-tuệ tự-zo tức là qua những hiểu-biết sâu-xa của một thứ Triết-học có tinh-thần hiểu cao biết rộng.16 (Hoàn-vũ)

Theo khuôn-mẫu lí-tưởng cổ xưa, thoạt đầu chỉ có một nhóm người biết được thứ Triết-học zựa vào lí-thuyết. Thế rồi khuôn-mẫu lí-thuyết ấy được tiếp-tục fát-triển. Nó không fát-triển theo truyền-thống nhắm mắt thờ-fụng [như kiểu Triết-lí của Tầu], mà nó fát-triển bằng bằng fương-fáp truy-tầm và fê-bình hoàn-toàn độc-lập.

Cũng xin gi-nhận rằng í-niệm Triết-học từ cổ truyền đến với chúng ta không fải là những í-niệm Triết-học trong sách vở ở nhà trường. Thứ sách vở ấy trình bày một số học-thuyết trong những thế-kỉ ban đầu ở thời-đại mới, tức thời đại của Descartes [thường được gọi là thời-đại mới]. Mặc zù thứ Triết-học sách vở này không có những đổi thay đáng kể, nhưng nó vẫn tôn-trọng í-ngĩa căn-bản của một thứ Khoa-học bao-trùm tất cả, tức là một thứ Khoa-học tìm-hiểu nguồn-sống đích-thực đang có mặt (Seiendes/das Seiende). [Nếu zịch sang Việt-ngữ là “Hữu-thể” hay “Thực-hữu” thì chỉ nghe có vẻ “trí-thức, sướng tai”, nhưng vô-ngĩa]. David Carr đã có lí khi ông ngĩ rằng thuật-ngữ “Seiende” có thể là ảnh-hưởng cách-zùng chữ của Heidegger, mặc zù Heidegger là học trò của Husserl.

Khi nói tới Khoa-học ở đây, chúng ta muốn nói tới nhiều môn Khoa-học – những ngành Khoa-học đã thành-hình và những ngành Khoa-học đang fát-triển. Tất cả những thứ Khoa-học này chỉ là những ngành nằm trong một thứ Triết-học mà thôi. Chính Descartes là người đã nâng cao í-ngĩa sự hiểu-biết bao-trùm của Triết-học [không có ngĩa hiểu-biết chuyên-môn, mà là í-thức sâu-xa theo tinh-thần Triết-học để júp Khoa-học hiểu rõ mục-đích “Khoa-học fụng-sự con-người”]. Nói một cách khác là những câu hỏi có ngĩa theo đúng tinh-thần Khoa-học fải trưng ra hiểu-biết cùng kì lí và không bao jờ chấm zứt. Những câu hỏi ấy fải trưng ra tiến-bộ có trật-tự rõ-ràng của fương-fáp tìm-tòi tràn-trề trí-tuệ.

Từ thế-hệ này sang thế-hệ khác, thứ Triết-học của Khoa-học này coi như lâu-đài của nhiều chân-lí [các môn Khoa-học] liên-hệ với nhau để jải-quyết những vấn-đề cụ-thể. Tức là những vấn-đề đích-thực và hợp-lí, zù là fù-zu hay vĩnh-cửu.

Như vậy, í-niệm Khoa-học Thực-chứng (Positivism) trong thời đại của chúng ta chỉ là một í-niệm nông-cạn. Khoa-học Thực-chứng loại bỏ mọi câu-hỏi về í-niệm Siêu-hình Học, lớn cũng như nhỏ, kể cả những câu hỏi gọi là “quan-trọng và cao nhất” tuy có vẻ mơ-hồ. Nhưng xét cho kĩ đó là những câu hỏi thực sự nằm trong tổng-thể không thể nào gạt sang một bên được, bởi vì chúng có í-ngĩa hoặc là rõ ràng hoặc là chưa cụ-thể. Đây chính là những vấn-đề của trí-tuệ nằm trong nhiều zạng đặc-thù.

Trí-tuệ17 là một điều rõ ràng trong mọi môn-học liên-quan tới nhận-thức về já-trị chân-thực và về việc làm theo đạo-đức. Ở điểm đạo-đức, trí-tuệ có ngĩa là Í-niệm có já-trị Nguyên-thủy hay Lí-tưởng vì nó “tuyệt-đối”, “vĩnh-cửu”, “vượt thời-jan”, và “vô điều-kiện”. Nếu một người là một nhà tư-tưởng trong Siêu-hình Học hay người đó có vấn-đề Triết-học đặc-biệt jì đó, thì người đó nên được coi như một con-người có vấn-đề liên-quan tới trí-tuệ. Nếu vấn đề của người đó liên-quan tới lịch-sử thì đó là vấn-đề liên-quan tới í-ngĩa hay vấn-đề nằm trong lịch-sử. Vấn đề liên-quan tới Thượng-đề hiển-nhiên là vấn-đề của trí-tuệ hay lẽ tuyệt-đối, chẳng hạn như cỗi-nguồn của mọi lí hay trí-tuệ trong thế-jan hay còn gọi là “í-ngĩa” của thế-jan.18

Ngay cả vấn-đề đụng chạm tới sai-lầm ngịch với luân-thường đạo-lí cũng là vấn-đề của trí-tuệ jống như câu-hỏi về tự-zo. Những vấn-đề kể trên là những câu-hỏi có tính “siêu-hình” trong ngĩa rộng và thường được gọi là những câu-hỏi có tính Triết-học đặc-biệt [Nói nôm na, mọi câu hỏi đều mang í-ngĩa Siêu-hình Học, vì chưa có câu trả-lời hay còn fải đợi trả-lời].19 Những câu hỏi này vượt lên trên Siêu-hình Học chỉ vì chúng vẫn còn là những vấn-đề liên-quan tới cái í nằm trong lí-tính của trí-tuệ. Zo đó mọi câu hỏi trong Siêu-hình Học đều cho chúng vai trò cao hơn là những câu-hỏi liên-quan tới sự-kiện hiển-nhiên, ngay cả trong lãnh-vực truy-tầm hiểu-biết.

Thế-thì Triết-học Thực-chứng (Positivism) đã chặt đầu Triết-học. Ngay cả những í-niệm Triết-học cổ tuy đã qui về một mối nhưng vẫn hàm-chứa một trật-tự về nguồn-sống và zo đó có Triết-học cổ ưu-tư về những vấn-đề của nguồn-sống – hay của con-người. Zo lẽ đó, Siêu-hình Học được coi là “Hoàng-hậu của mọi ngành Khoa-học”. Tinh-thần của Siêu-hinh Học zựa trên í-ngĩa cao nhất về hiểu-biết đến từ mọi ngành khoa-học. Chính điều này đã xuất-hiện trong thời Fục-hưng và được coi như fương-fáp fổ-thông và đúng nhờ đó Triết-học mới có hệ-thống và trưởng-thành trong Siêu-hình Học, để trở nên một thứ Triết-học ngiêm-chỉnh luôn luôn trở lại với con người (Philosophia perennis).

Nhờ những lí-jải trên, chúng ta có thể hiểu khả-năng thúc-đẩy mọi việc làm của Khoa-học, ngay cả những ngành Khoa-học chỉ vụ vào thực-chứng ở lãnh-vực thấp hơn. Trong thế-kỉ 18, thường được mệnh-zanh là thế-kỉ của Triết-học, chúng ta thấy có nhiều hội-đoàn lớn fụng-sự Triết-học và những ngành Khoa-học nằm trong chi-nhánh của Triết-học. Cũng vậy, chúng ta thấy có sự khát-khao học-hỏi để xây-zựng lại tinh-thần Triết-học trong jáo-zục, đồng thời fát-triển đời-sống chính-trị và xã-hội của nhân-loại rất fồn-thịnh trong kỉ-nguyên Thức-tỉnh hay Jác-ngộ [Enlightnenment. Có sách Việt zịch chữ “enlightenment” là “Rực-sáng”. Zịch như vậy tức là không hiểu nội-zung của fong-trào này.] đến độ chúng ta fải cảm-fục. Chúng ta có được một ví-zụ hung-hồn qua bài thơ lộng-lẫy Ca-tụng Niềm Vui của Schiller, mà Beethoven đã fổ-nhạc (Zư-hưởng Khúc số 9). Chỉ có một điều đáng buồn là fải đợi đến ngày hôm nay chúng ta mới cảm-nhận được bài thơ này, Một ngịch-cảnh không sao hiểu được.

§4. Sự Thất-bại của nền Khoa-học mới sau khi nó thành-công ở bước đầu: Sự Thất-bại chưa rõ Nguyên-nhân.

Nếu Tính-người trong Thời-đại Mới đã được bừng bừng sống-động và được may mắn nâng zậy bằng một tinh-thần fấn-khởi thì Tính-người ấy không ù-lì mà thực sự nó đã sẵn có nhưng chỉ vì nó đã mất đức-tin của nó trong lí-tưởng của một nền Triết-học sâu rộng, cũng như nó đã mất cách-nhìn của nó vào một fương-fáp mới. Chúng ta đã thấy fương-fáp mới này chỉ có thể júp chúng ta thành-công bằng những nền Khoa-học cụ-thể. Song le, fương-fáp này đã nằm sẵn trong Siêu-hình Học, ví-zụ: trong những vấn-đề Triết-học liên-quan đến cảm-quan đặc-biệt, mặc zù chỉ là hi-vọng mà thôi. Hiển nhiên những bước đầu thành-công không thể thiếu cảm-quan.

Trong Triết-học có tinh-thần sâu-rộng chúng ta thấy những vấn-đề kể-trên zính-záng với mọi thứ Khoa-học cụ-thể. Những vấn-đề này đều có cái thể của những í-niệm Triết-học có hệ-thống rõ-ràng. Tuy nhiên, zù những í-niệm Triết-học này rất hấp-zẫn, chúng vẫn chưa trở thành một, bởi vì liên-quan của chúng với nhau xem ra vẫn còn xa-lạ. Nếu thế-kỉ 18 vẫn còn tin vào một tổng-thể cho mọi í-niệm, và vẫn còn muốn đạt tới mục-đích tối-cao có tinh-thần fân-tích và fát-triển theo lí-thuyết vững vàng từ thế-hệ này sang thế-hệ khác để trở thành những môn Khoa-học cụ-thề, đáng ngưỡng-mộ, và sâu-rộng, thì niềm tin này không thể đứng vững lâu zài.

Tin-tưởng vào lí-tưởng của Triết-học và tin-tưởng vào fương-fáp được coi như hướng-đi của mọi fong-trào khởi đi từ kỉ-nguyên mới thì niềm tin này chỉ là động-cơ bên ngoài cho thấy sự khác biệt rất kì lạ jữa những thất-bại của Siêu-hình Học xảy ra hoài hoài và những thành-công liên-tục trong thực-hành cũng như trong lí-thuyết của những bộ-môn Khoa-học ứng-zụng. Điều này đã ảnh-hưởng đến những người ở ngoài Khoa-học và cả những nhà Khoa-học. Khoa-học ja trong lãnh-vực chuyên-môn của Khoa-học thực-zụng đã rất mau chóng trở thành các nhà chuyên-môn mà không cần biết jì tới Triết-học.

Tuy nhiên, ngay cả những lí-thuyết ja có tinh-thần Triết-học và để í đến những vấn-đề của Siêu-hình Học cũng thấy hiện ra nhiều thất-bại bởi vì những í-niệm rất sâu-xa nhưng còn mờ-tối cứ zâng lên chống lại mọi jả-thiết đã cố-thổ đổ-hồ trong lí-tưởng còn đang ngự-trị ở thế-jan. Chúng ta thấy khởi đi từ Hume và Kant cho tới thời-đại của chúng ta, có một nỗ-lực rất đam-mê nhằm đạt tới hiểu-biết sâu-xa và rõ-ràng về những lí-zo rất đúng về sự thất-bại của nhiều thế-kỉ. Zĩ nhiên, đây là những nỗ-lực của một số người trời ban cho thiên-khiếu, sau đó những người khác theo nhau tìm ra mọi fương-trình thoả-mãn chính họ và thoả-mãn người đọc.

§5. Lí-tưởng của Triết-học sâu-rộng và Fương-fáp lí-tưởng ấy nhằm jải-quyết vấn-đề nội-tại.

Kết-quả cần-thiết chính là một sự đổi thay khá lạ lùng trong toàn-bộ hệ-thống suy-tư. Hiển-nhiên Triết-học là vấn-đề riêng của Triết-học. Khởi đầu là tính-chất của Siêu-hình Học mà chúng ta đã bàn đến ở trên. Siêu-hình Học đi tìm í-ngĩa và sự có mặt của mọi vấn-đề thuộc fạm-vi lí-trí một cách ján-tiếp. Trong khi ấy đối với những Khoa-học cụ-thể, những vấn-đề thuộc fạm-vi lí-trí lại là những điều hóc-búa. Trên thực-tế, mỗi vấn-đề rõ ràng của Siêu-hình Học đúng là (eo ipso) vấn-đề của các bộ-môn Khoa-học ứng-zụng bởi vì Khoa-học có í-ngĩa liên-quan với nhau nên chúng cho ta thấy rằng mọi chân-lí hay mọi sự-thật chẳng qua là những jì cụ-thể. Vấn-đề cụ-thể ấy nằm trong nội-zung chắc-nịch của Triết-học.

Liệu lí-trí và những jì gọi là cụ-thể có thể bị fân-chia khi mà lí-trí trong vai-trò nhận-thức cho chúng ta thấy cái gọi là cụ-thể là cái jì rõ ràng hay không? Câu hỏi này đủ để làm sáng-tỏ rằng tiến-trình lịch-sử có một cái-thể độc-đáo và rõ ràng khi chúng ta nhìn thấy iếu-tố sâu-xa nhất nhưng đã bi che-mờ.

Thể độc-đáo của lịch-sử không fát-triển êm-đềm và cũng không liên-tục bằng những kinh-ngiệm tâm-linh có já-trị vĩnh-viễn hay bằng những zạng-thức tinh-thần như: í-niệm, lí-thuyết và những hệ-thống tư-tưởng có thể jải-thích theo hoàn-cảnh lịch-sử xảy ra ngoài í-muốn của con-người. Lí-tưởng rõ-ràng của một thứ Triết-học có khả-năng bao-trùm tất cả và có fương-fáp tạo nên bước đầu mà chúng ta gọi là sự hình-thành của kỉ-nguyên Triết-học Mới qua nhiều jai-đoạn.

Tuy nhiên, thay vì sự hình-thành ấy lộ ra rõ ràng thì lí-tưởng kia lại có vấn-đề lúng-túng nội-tại. Thật lạ lùng trong khi những lúng-túng này ngăn-cản lí-tưởng mới thì nó lại sinh ra tinh-thần cách-mạng với những khuynh-hướng ít hay nhiều táo-bạo. Thế thì vấn-đề gọi là lí-tưởng chính-thống của bộ-môn Triết-học bao trùm tất cả kể cả fương-fáp của nó đã trở thành sức-mạnh lôi-cuốn tất cả những fong-trào triết-học khác trong lịch-sử.

Đúng ra, điều này có ngĩa là mọi ngành Khoa-học đã không ngừng rơi vào trong cơn khủng-hoảng quái-đản chẳng qua vì í-ngĩa độc-đáo của nển-tảng Khoa-học chỉ là những ngảnh của Triết-học mà thôi. Thế nhưng í-ngĩa của Khoa-học lại khư khư nằm riêng trong Khoa-học. Cơn khủng-hoảng không chỉ tiếp-tục ảnh-hưởng tới những thành-công về thực-hành cũng như về lí-thuyết của những bộ-môn Khoa-học mà chính nó đã làm lung lay mọi nền-tảng và í-ngĩa của chân-lí.

Đây không fải chỉ là vấn-đề liên-quan tới hình-thức đặc-biệt của văn-hoá – về mặt Triết-học hay Khoa-học – mà là một trong nhiều vấn-đề của con-người ở Âu-châu. Theo những jì chúng ta đã bàn ở trên, sự thành-lập khởi thuỷ của nền Triết-học mới chính là sự thành-lập í-ngĩa con-người mới ở Âu-châu. Í-ngĩa này tìm cách làm mới lại chính í-ngĩa quan-trọng của nó để chống lại suy-ngĩ của thời Cổ và của thời Trung-cổ bằng cách cho ra đời một nền Triết-học Mới.

Vậy thì cơn khủng-hoảng của Triết-học có ngĩa là cơn khủng-hoảng của mọi ngành Khoa-học vì Khoa-học là những bộ-môn nằm trong Triết-học có tính bao-trùm tất cả. Thoạt đầu cơn khủng-hoảng chỉ tiềm-tàng thế rồi nó bùng lên zữ-zội vì nó chính là cơn khủng-hoảng về tính-người ở Âu-châu trong í-ngĩa của đời-sống văn-hoá – hay fải nói là Nguồn-sống. Husserl zùng từ “Existenz” i như cách zùng chữ này của Jasper và Heidegger để chỉ Nguồn-sống. Hai chữ “Existenz” và “existentiell” đều ngụ í “Nguồn-sống” nhưng không được sử-zụng rõ ràng trong tham-luận này. Theo David Carr hai chữ này là hai từ rất fổ-thông ở Đức thời đó.

Khuynh-huớng hồ-ngi về sự có mặt của Siêu-hình Học và về sự tan rã niềm tin trong Triết-học bao trùm mọi vấn-đề đã ảnh-hưởng đến con-người mới. Thực ra khuynh-hướng hồ-ngi này cho chúng ta thấy sự sụp-đổ của đức-tin zựa vào “Lí-trí”, i như người xưa đã thấy nhận-thức khác với jáo-điều. Chính lí-tính cho chúng ta biết í-ngĩa bất kể những cái jì có já-trị và có cứu-cánh tối-hậu. Já-trị và cứu-cánh có sự liên-hệ cơ bản zính-liền với chân-lí hay sự-thực được bàn tới ngay từ bước đầu của Triết-học. Chân-lí hay sự-thực này tự nó đúng hiển-nhiên theo ngĩa ngữ Hi-lạp.20

Cùng với sự suy-sụp của đức-tin vào lí-trí tuyệt đối nhờ lí-trí này thế-jan mới có í-ngĩa chúng ta lại thấy cả sự suy-thoái của đừc-tin vào í-ngĩa của lịch-sử, của nhân-tính và lòng tin vào tự-zo của con người. Tin-tưởng vào tự-zo là khả-năng của con-người zuy-trì í-ngĩa trong vai-trò của trí-tuệ trong đời-sống nhân-loại nói chung và đời-sống cá-nhân nói riêng. [Chúng ta cần fân-biệt sự khác nhau jữa “rationality/trí-tuệ” và “reason/lí-tính” cách zùng hai chữ này trong thời-đại của Hussserl và trước đó].

Nếu con người đánh mất đức-tin thì chính con người đã đánh mất chính mình, đánh mất ngay đời sống của của mình (sein). [Đừng nên “zao to búa lớn” zùng chữ “bản-thê” để zịch chữ “sein”, không viết hoa ở đây, vì chữ “bản-thể” nge rất “trí-thức” nhưng là chữ của “bố Tầu”, rỗng-tuếch, quá mơ-hồ và rất zễ bị hiểu-lầm. Và đương-nhiên cho thấy căn-bản Triết-học còn non kém lắm]. Đời-sống của chính mình là điều hiển nhiên có ngĩa “tôi đây”, nhưng đời-sống ấy cũng có thể là một sự-kiện đấu-tranh cho sự-thực để cho con-người đúng là con-người. Nguổn-sống đích-thực là mục-đích lí-tưởng ở khắp mọi nơi. Nó chính là hoạt-động của nhận-thức (epistemè) hay còn được gọi là “lí-tính” hoàn-toàn khác với tín-điều (doxa). Tín-điều [ví-zụ Khổng-học] chính là loại kinh-sách trong đó mọi tôn-chỉ đều đúng, hiển-nhiên và đừng hồ-ngi jì cả.

Trên thực-tế chúng ta đều biết đến sự khác-nhau jữa nhận-thức và tín-điều. Nhận-thức liên-quan tới chân-thực. Hằng-ngày con người không biết đến nhận-thức mặc-zù nhận-thức rõ-ràng và tương-đối. Sự hiểu biết về nhận-thức chỉ đạt tới được (hay nhận-hức trước hêt – hiểu theo ngĩa của Husserl) bằng Triết-học. Trước hết, trong Triết-học cổ, nhận-thức được coi như là hiểu-biết đáng kể và sâu rộng, tức là một bản-thể bao gồm nhiều thứ. Thực vậy, trong mọi nỗ-lực để đạt tới nhận-thức chúng ta thấy nhận-thức sơ-khai không ngừng chuyển-hoá như đi từ những hệ-thống xưa cũ tới í-thức chưa rõ-ràng. Cứ thế sự chuyển-hoá tiếp-tục ngay trong nội-zung của lịch-sử Triết-học. Sự chuyến-hoá này còn gọi là sự fấn-đấu nhằm tìm-hiểu nguồn-sống, ví zụ fấn-đấu để thấy rằng Triết-học nhằm tìm-hiểu để sống trong lẽ “hồn-nhiên”, cũng như tìm-hiểu thuyết hồ-ngi để từ bỏ hiểu-biết nếu hiểu-biết chỉ zựa vào kinh-ngiệm mà thôi.

Chủ-ngĩa hồ-ngi không ngừng đặt vấn-đề về já-trị của thế-jan zựa trên kinh-ngiệm (Erfahrung) và chủ-ngĩa hồ-ngi thấy trong kinh-ngiệm không có jì gọi là lí-tính. lí-tính tự nó có mặt và có đối-tượng của nó, nhưng càng lúc càng tỏ ra khó hiểu trong thế-jan. Lí-tính fải có í-ngĩa ngay trong thế-jan này, và zo đó, thế-jan qua lí-tính cuối cùng hợp lại với nhau để júp chúng ta nhận ra vấn-đề ở thế-jan chính là liên-hệ quan-trọng và sâu-xa nhất jữa lí-tính và những jì không rõ ràng nhất. Bởi vậy, thế-jan mới trở thành một đề-tài cụ-thề để chúng ta tìm-hiểu.

Ở đây chúng ta chỉ lưu-í đến vấn-đề Triết-học ở thời-đại mới. Triết-học Mới không fải chỉ là một fần của lịch-sử rộng lớn, mà là một cố-gắng của con-người muốn hiểu-biết rõ tính-người. Hơn thế nữa, nền-tảng của Triết-học có nhiệm-vụ bao quát mới cũng còn mang í-ngĩa fục-hưng Triết-học Cổ-truyền mà đã có lần được hiểu như là một sự lập-lại và cũng là một sự thay-đổi í-ngĩa có tính sâu-rộng. Zo đó Triết-học Mới cảm thấy như có trách-nhiệm khai-mở thời-đại mới, hoàn-toàn có ngĩa Triết-học và có fương-fáp vững-vàng. Triết-học Mới cũng bảo-đảm vượt qua khỏi những tư-zuy iếu-ớt trước kia. Bởi vậy Triết-học Mới chẳng qua là thuyết hồ-ngi với tinh-thần độc-đáo ở ngay lúc ban-đầu.

Tuy nhiên, định-mệnh của thời-đại Triết-học Mới là fải gánh vác những suy-tư còn quá ngây-thơ nằm ngoài í-thức . Đây là điều mà Triết-học Mới fải tuần-tự lôi ra qua những nỗ-lực mới, bằng í-tưởng cụ-thể của Triết-học, và bằng vào nội-zung với fương-fáp rõ-rệt. Trước tiên Triết-học Mới fải khám-fá ra những jì rất mờ-tối ở thế-jan để lập ra fương-án jải-quyết chúng.

Là con-người của thời hiện-đại lại trưởng-thành trong jòng fát-triển này, chúng ta thấy chúng ta đang sống trong hiểm-nguy kinh-khủng nhất là chúng ta đang lao đầu vào jòng lụt-lội có tính hồ-ngi cho nên chúng ta không nắm vững được sự-thật. Khi chúng ta băn-khoăn trong hoàn-cảnh thế này chúng ta quay trở về với lịch-sử mang tính-người hiện-tại của chúng ta. Chúng ta có thể tự mình hiểu vấn-đề, tự mình có thực-lực ngay trong chúng ta. Như vậy chúng ta chỉ cần làm sáng-tỏ í-ngĩa bao quát vốn đã có sẵn trong lịch-sử, khởi từ cỗi-nguồn và xuyên qua việc làm mới mẻ của thời Fục-hưng. Í-ngĩa bao-quát này là sức mạnh lôi-cuốn mọi cố-gắng của Triết-học Mới.

§6. Lịch-sử Triết-học Mới chính là Nỗ-lực đi-tìm Í-ngĩa Con-người.

Nếu chúng ta coi sự fát-triển của những tư-tưởng Triết-học có ảnh-hưởng tới nhân-loại nói chung thì chúng ta đành fải đi tới kết-luận như sau:

Chỉ có sự hiểu-biết từ trong fong-trào Triết-học Mới bắt đầu từ Descartes cho tới hôm nay, một fong-trào chặt-chẽ mặc zù có những mâu-thuẫn nhưng vẫn júp chúng ta hiểu sự có mặt của fong-trào ấy. Những cố-gắng trong thời-đại của chúng ta, chỉ kể đến những cố-gắng quan-trong, chính là những va-chạm jữa tính-người đã bị tha-hoá và tính-người vẫn còn cố-gắng zuy-trì tính-người để tìm ra những fấn-đấu mới. Những fấn-đấu trong lãnh-vực tinh-thần cho tính-người ở Âu-châu như thế là những fấn-đấu jữa những trào-lưu Triết-học, điển-hình là sự va chạm jữa những khuynh-hướng Triết-học mang nặng hồ-ngi hay không fải là Triết-học. Những thứ Triết-học này chỉ biết nói chứ không biêt làm.21 Trong khi ấy những khuynh-hướng Triết-học cụ-thể vẫn còn sống-động. Tuy nhiên, sự sống-động của những khuynh-hướng Triết-học này chú-trọng vào zữ-kiện để tìm ra í-ngĩa đích-thực vì í-ngĩa đích-thực chính là í-ngĩa của tính-người có já-trị không thể nào chối-cãi được.

Để cho lí-tính tiềm-tàng trở thành í-thức biết về những sự-thực của lí-tính và zo đó hiểu được sâu-xa lẽ của Siêu-hình Học là điều có thực chúng ta chỉ cần đặt Siêu-hình Học hay Triết-học sâu rộng trên con-đường đầy jan-nan tiến về thực-ngiệm. Tức là biến Siêu-hình Học thành cụ-thể. Như thế, để biết rõ minh-chứng tự-nhiên và cụ-thể (télos) có mặt hiển-nhiên trong tính-người Âu-châu, ngay từ thời Triết-học Hi-lạp ra đời, tức là sự ra đời của tính-người đi tìm lí sống. Sự sống của Triết-học này chỉ có thật qua lí-tính của Triết-học, vì sự-sống không ngừng hoạt-động từ lãnh-vực tiềm-ẩn để làm sáng tỏ lí-tính cũng như không ngừng khám-fá ra những qui-tắc của lí-tính. Chỉ có thế chúng ta mới thấy chân-lí của nguồn-sống và tính-người đích-thực, cho zù minh-chứng hiển-nhiên này (télos) chỉ là niềm-tin huyễn-hoặc đến từ lịch-sử.

Sự hiểu rất tự-nhiên trong những nền văn-hoá và lịch-sử khác zù có mang tính-người theo truyền-thống Hi-lạp chăng nữa vẫn không fải là khám-fá độc-đáo về iếu-tính của con-người thường được gọi là sự đạt đến mục-đích tối-thượng (entelechy). Để có tình-người thì điều-kiện quan-trọng fải là con-người có tính văn-minh và xã-hội không thể fân-chia. Nếu con-người là con-vật biết suy-lí thì văn-minh của con-người ấy vẫn fải là một thứ văn-minh zựa trên lí-tính, hay nói một cách khác là con-người ấy fải có khuynh-hướng tiến về lí-trí hay tiến về mục-đích tối-thượng (entelechy) vì đây là điều-kiện cần-thiết đưa con-người trở nên tính-người. Zo đó, Triết-học và Khoa-học chính là vận-hành của lịch-sử qua đó sức-mạnh của lí-trí bao trùm mọi vấn-đề cho nên lí-trí chính là khả-năng “bẩm-sinh” của nhân-loại.

Đây có thể là trường-hợp nếu fong-trào Triết-học Mới chưa thực-sự đến hồi chung cuộc nhưng đã có thể chứng minh là nó đạt tới mục-đích tối-thượng (entelechy), bắt đầu tiến tới í-thức thuần-túy, hoặc là nếu lí-trí trong cái thể tinh-ròng của nó, ví-zụ cái thể của Triết-học bao-trùm mọi lãnh-vực, luôn luôn được fân-tích rõ ràng (apodictic) và trưng ra những nội-qui qua một fương-fáp cùng kì lí (apodictic). Chỉ lúc ấy Triết-học mới có thể biết rõ nó có mang tính-người Âu-châu hay không, tức là Triết-học ấy có trong chính nó lí-tưởng cao-nhất (tuyệt-đối) hay không hơn là nó chỉ là một loại khoa-học về con-người zựa trên kinh-ngiệm như “Tầu” hay “Ân-độ”. Triết-học ấy có thể được coi như hình-ảnh mô-tả quan-niệm Âu-châu ảnh-hường tới các nền văn-minh khác. Bởi vậy, thứ Triết-học ấy chính là sự thống-trị bằng tư-tưởng độc-đoán thuần-túy theo cái nhìn của cảm-quan chứ không fải là một í-niệm fi-lí của lịch-sử ở thế-jan.22

Bây jờ chúng ta hiểu rằng trường-fái Triết-học zuy-lí của thế-kỉ 18 chỉ nhằm fụng-sự nền-tảng nhân-loại tính của người Âu-châu. Như vậy, thứ Triết-học ấy rất khờ-khạo. Song le để thoát khỏi thứ Triết-học khờ-khạo và tư-zuy chủ-trí này liệu chúng ta có bỏ đi í-ngĩa đích-thực của thuyết chủ-trí hay không? Có càch nào làm sáng-tỏ suy-tư khờ-khạo và fi-lí kia không? Cái jì trong tinh-thần zuy-lí của chủ-ngĩa vụ vào lí-trí đã từng được con-người vênh-vang ca-tụng và đã bắt chúng ta fải nge theo? Có fải tinh-thần zuy-lí ấy đã không thành-công trong nỗ-lực lôi cuốn chúng ta nếu chúng ta bị ép buộc fải lắng nge thuyết zuy-lí đó với hiểu biết fải-trái và với lí-trí của chúng ta hay không?23

Có fải là sự thiếu-sót lí-trí vẫn còn zai zẳng hay là lí-tính thiếu lành-mạnh và đầu óc chật hẹp còn tệ hơn là chủ-ngĩa zuy-lí cũ rích? Fải chăng là lí-tính không hề có “tính lười-biếng” đã ngăn cản nỗ-lực làm sáng-tỏ những kinh-ngiệm quan-trọng (die letzten Vorgegebenheiten), những mục-đích và những quyết-định có khả-năng tự chúng trình-bày một cách trung-thực và hợp lí hay không?

Husserl nhận định rằng những jì ông trình bày đã đầy đủ. Ông đã đi quá mau để júp chúng ta hiểu í-ngĩa tối quan-trọng bằng cách làm sáng tỏ mọi lí-zo sâu nhất của cơn khủng-hoảng. Đây chính là cơn khủng-hoảng fát hiện sớm nhất trong ngành Triết-học Mới và trong Khoa-học và còn tiếp tục lan tràn đến thời-đại của chúng ta.

§7. Kế-hoạch Truy-tầm và Ngiên-cứu Luận-án này

Thế nhưng, bây jờ chính chúng ta, các Triết-ja có mặt ở đây tự hỏi những suy-tư nào đúng và chúng fải là loại suy-tư mà chúng ta vừa trình bày? Những suy-tư ấy có ngĩa jì với chúng ta? Có fải chúng ta đã nge những bài jảng hùng-hồn rất hàn-lâm hay không? Liệu chúng ta có thể lại trở về với “những vấn-đề Triết-học” bị ján-đoạn của chúng ta không? Đây là những vấn-đề liên-quan đến chuyện làm Triết-học của mỗi người jữa chúng ta. Liệu chúng ta có thể thực sự bắt tay vào công-việc ấy khi chúng ta biết chắc rằng Triết-học của chúng ta cũng như của những người khác, trong quá khứ cũng như ở hiện-tại sẽ có những đời-sống fù-zu chỉ vì Triết-học của chúng ta ở trong số những vùng đất Triết-học xanh um đang fát-triển và cũng thực-sự đang chết hay không?

Đây chính là hoàn-cảnh của chúng-ta mà thực ra chúng ta không fải là những tinh-hoa trong Triết-học. Chúng ta không được truyền zạy bởi những triết-ja tài ba ngày xưa đã qua ở quá-khứ huy-hoàng. Chúng ta sống vì sự-thật và sống trong sự-thật của riêng mình. Song le, là những Triết-ja của thời hiện-đại chúng ta lại đang rơi vào những mâu-thuẫn của sự-sống đau buồn. Niềm-tin vào một nền Triết-học có thực tức là tin vào sự-thực của kiến-thức sâu rộng là niềm-tin chúng ta không thể bỏ đi. Chúng ta biết rằng chúng ta có bổn-fận để làm chuyện này vì chúng ta là những Triết-ja có tư-cách. Thế thì, làm sao chúng ta jữ được niềm tin này, một thứ niềm tin chỉ có í-ngĩa trong liên-hệ với một mục-đích mà thôi. Đó là mục-đích chung của chúng ta, nôm na ra niềm-tin ấy chính là Triết-học?

Nói chung, chúng ta đều biết rằng tính thích triết-lí của con-người và hậu-quả của suy-tư vào đời-sống của con-người là bất kể cái jì zù là chỉ riêng-tư hay có những mục-đích jới-hạn của văn-hoá mà ra. Khi chúng ta lầm-bầm triết-lí – rất tự-nhiên – vì chúng ta làm chuyện rất con-người. Trách-niệm cá-nhân của chúng ta là những con-người trong Triết-học, chính là thiên-chức sâu-sắc của mỗi người NHƯNG đúng là trách-nhiệm về nguồn-sống của nhân-loại. Trách-nhiệm trước nguồn-sống của nhân-loại là minh-chứng hiển-nhiên rất cần-thiết (télos) và fải được hiểu rõ bằng Triết-học xuyên qua con-người đang làm Triết-học của chúng ta. Trong í-thức sống này có còn lối thoát nào không? Nếu không còn lối thoát nào hết thì chúng ta vốn có niềm-tin sẽ làm jì để có thể tin được bây jờ? Chúng ta không thể nào tiếp-tục triết-lí như trước đây. Chúng ta hãy hi-vọng vào các ngành Triết-học. chứ đừng bao jờ mong chờ có một nền Triết-học mà thôi.24

Suy-tư đầu tiên về vai trò lịch-sử của chúng ta mới chỉ làm sáng-tỏ cho chúng ta thấy hoàn-cảnh hiện-thời và nỗi u-buồn của suy-tư ấy chỉ là một sự-thực coi như còn nhẹ. Suy-tư ấy nhẳc-nhở chúng ta rằng chúng ta những nhà Triết-học là những kẻ kế-thừa của quá-khứ với những mục-đích mà chữ “Triết-học” đã nêu rõ: nó là những quan-niệm, là những vấn-đề, và những fương-fáp.

Điều rõ ràng là chúng ta suy-tư trở lại, qua tinh-thần fê-bình và lịch-sử trước khi đi tới quyết-định để chúng ta có thể đóng-góp một thứ í-thức độc-đáo cho chính mình, như thế này: Chúng ta fải quay về truy-cứu xem cái jì là độc-đáo và luôn-luôn thấy trong Triết-học. Chúng ta fải tìm hiểu cho rõ cái jì còn tiếp tục và cần được các Triết-ja khai mở. Cái jì mà những bộ-môn Triết-học đã và vẫn còn đang trao-đổi với nhau trong lịch-sử. Cái đó fải có tinh-thần fê-fán về những mục-đích và về những fương-fáp thì mới được coi là đúng, là quan-trọng nhất, và độc-đáo nhất. Khi cái đó đã có mặt tức là nó đã chinh-fục được í-chí rõ ràng đến độ không còn jì để bàn thêm nữa (apodictically).

Làm sao chúng ta có thể thực-hiện được điều kể trên và cái jì mà sự tìm-tòi cùng kì li này (apodicticity) có thể gọi là quan-trọng nhất, và thực-sự là ngĩa-sống của chúng ta tức những Triết-ja, mà cái ấy lúc đầu vẫn còn mờ tối. Sau đây Husserl sẽ cố-gắng trưng ra những con-đường mà ông đã đi. Những con đường ấy là con-đường hành-động và tốt mà Husserl nói là ông đã thử-ngiệm trong mấy chục năm.

Vậy thì theo Husserl, từ nay trở đi chúng ta cùng nhau làm việc, luôn luôn đặt ra câu-hỏi mặc zù những hồ-ngi của chúng ta chưa fải là cách fủ-nhận quá vội-vàng. Chúng ta sẽ cố-gắng đập tan cái vỏ của “những zữ-kiện lịch-sử” đã được trình-bày trong lịch-sử Triết-học. Chúng ta chất-vấn, chúng ta trình bày ra và chúng ta xét xem í-ngĩa bên trong của những zữ-kiện này, xét ngay cả đến minh-chứng hiển-nhiên (teleology) của chúng.

Zần zần, chúng ta thấy, trước hết những jì đúng chưa hiện ra rõ ràng nhưng rồi những cái đó fát-triển mỗi lúc mỗi mạnh để trở nên rõ ràng ngay trước mắt và cho chúng ta thấy những khía-cạnh mới. Có những câu hỏi trước kia không hề thấy nhưng bây jờ hiện ra. Có những vùng chúng ta chưa bao jờ bước chân vào, có những liên-hệ chúng ta chưa bao jờ nắm được hay hiểu được một cách sâu xa, bây jờ tự chúng hiện ra.

Cuối cùng những vùng này cần đến í-thức của Triết-học và chấp nhận những hình-thái lịch-sử đã rõ-ràng. Cùng với hoạt-động mới và nền-tảng hiểu biết cùng kì lí, những jì có thể áp-zụng trong nền Triết-học Mới tự chúng hiện ra. Song le, chúng ta sẽ thấy rõ là tất cả Triết-học thuộc về quá-khứ, zù không được nhận-thức rõ ràng nhưng chính trong nội-zung nó lại hướng về một í-ngĩa mới của Triết-học. Như vậy, sự thất-bại chua cay cùa ngành Tâm-lí Học Mới chỉ vì bản-chất lịch-sử mâu-thuẫn của nó sẽ cần được minh-jải và hiểu-biết tường-tận. Điều này có ngĩa ngành Tâm-lí Học Mới fải là Khoa-học có tinh-thần Triết-học, vì ngành Tâm-lí Học Mới này hiển-nhiên có những kết-quả mâu-thuẫn cho nên người ta mới gọi nó là “Thuyết Tâm-lí Học/ Psycholigism”.25

Husserl đã nói rõ là ông không muốn zạy đời. Ông chỉ muốn nắm vai trò hướng-zẫn bằng cách trình bày ra cái jì ông ta thấy hay hiểu biết mà thôi. Ông không muốn xác-định những jì khác hơn là trình-bày sự hiểu-biết sâu-xa nhất của ông, cho chính ông và cho cả những người khác. Đúng ra, Husserl muốn nhấn mạnh rằng chính ông đã sống theo định-mệnh của một thứ Triết-học. (Ở đây có ngĩa là Triết-học Mới).

CHÚ-JẢI: