MICHEL BUTOR

(1926~)

DỊCH THUẬT

Trong đời tôi tôi từng làm nhiều công chuyện dịch thuật. Thời còn là sinh viên tôi từng giúp Lucien Goldman chuyển qua Pháp ngữ một tiểu luận tồi của Lukacs viết về văn học Đức.[1] Pierre Leyris từng nhờ tôi dịch All’s Well That Ends Well. [2] cho tủ sách Club Français du Livre. Có cái lạ, ấy là, khi tôi đọc lại vở kịch này, tôi chẳng còn nhớ chút nào cái cách tôi xoay xở để có được bản dịch ấy. Đi tìm hiểu, với tôi là chuyện dễ, nhưng tôi không cảm thấy đây là chuyện cần làm. Sau này tôi đã thử Bernardino de Sahagún[3] và luôn cả Hölderlin.[4] Thế nhưng trên tất cả, là tôi đã đưa rất nhiều phần dịch thuật và cải biên vào một số tác phẩm của mình, Mobile là cuốn khởi đầu, nhưng trong tất cả các tập Génies de lieu và Matières de rêve cũng thế. Vậy nên tôi cảm nhận rất rõ những gì là sáng tạo trong sinh hoạt dịch thuật mà tôi rất ngưỡng mộ nơi những người khác. Nhất là trong lĩnh vực thơ ca; cái chính yếu là người ta cần tạo được một tác phẩm trong một thứ ngôn ngữ mới. Chúng ta có thể tưởng tượng rất dễ dàng một nhà thơ lớn lúc nào cũng chỉ biểu lộ qua bản dịch. Hẳn là lúc nào cũng có chuyện rút gọn, và người dịch chỉ còn cách phải nghiêng mình trước bản văn gốc và không ngừng phải quay trở lại với bản gốc ấy. Tôi chỉ có thể hài lòng với một bản dịch thơ của Goethe qua tiếng Pháp nếu bản dịch ấy làm tôi thấy muốn đọc bản tiếng Đức. Nhưng sự phong phú của bản gốc kia thường cho thấy là cái còn lại sau khi đã thanh lọc để qua khỏi ranh giới ngữ học có thể cạnh tranh với một số những phát kiến cao nhất trong đặc ngữ diễn đạt mới. Mọi bản dịch từ một tác phẩm lớn tất nhiên đều có tính tạm thời, và đều cần phải đem ra dịch lui dịch tới nhiều lần do những biến đổi xảy ra trong quan hệ giữa các ngôn ngữ, khi mỗi ngôn ngữ tự nó đã biến chuyển. Bản Anh ngữ Homère của Chapman làm chúng ta muốn đọc nó bằng tiếng Hy lạp, và đem nó ra dịch lại, nhưng vẫn là một tác phẩm tuyệt vời bên cạnh tất cả những bản dịch mới. Thường thì những dịch giả lớn học một thứ ngôn ngữ để dịch một tác giả, như Baudelaire hay Mallarmé để dịch Poe.[5] Nỗ lực của các vị này không chỉ là một cách để thoát khỏi tình trạng thiếu kiến thức, mà còn là để biểu lộ sự thiếu kiến thức ấy của mình. Chúng ta lúc nào cũng không biết đầy đủ ngôn ngữ của chính mình; lúc nào cũng cần phải kiểm chứng chính tả hay nghĩa của chữ; đây có thể còn là chuyện có thật hơn đối với những người khác. Vậy nên lúc nào chúng ta cũng dịch từ một thứ ngôn ngữ mà ta ít nhiều không biết rõ, qua một thứ ngôn ngữ khác mà chúng ta khám phá ra là cần phải đào sâu và biến đổi. Người dịch nào cũng là một nhà thầy bói.

_________________________

Chú thích của người dịch:

[1]Đây hẳn phải là tác phẩm Brève histoire de la littérature allemande du XVIIIè siècle à nos jours [bản dịch của Michel Butor và Lucien Goldman] (Nagel, 1949) của György Lukács (1885-1971), một triết gia và nhà phê bình văn học Mác-xit người Hungary, từng sáng lập truyền thống chủ nghĩa Mác Tây phương.

[2]All's Well That Ends Well là một vở kịch của William Shakespeare, được viết có lẽ giữa 1604 và 1605, xuất bản lần đầu tiên trong tủ sách First Folio (1623).

[3]Bernardino de Sahagún (1499-1590) là một thầy tu người Tây-ban-nha thuộc dòng Saint Francis, đi giảng đạo ở Mexico, nổi tiếng là người biên soạn bộ Historia general de las cosas de Nueva España (General History of the Things of New Spain), được các học giả nhìn nhận là một trong những người khai sinh dân tộc học và là người sáng tạo bộ bách khoa đầu tiên về tân thế giới.

[4]Johann Christian Friedrich Hölderlin (1770-1843) là nhà thơ trữ tình lãng mạn hàng đầu của Đức.

[5]Charles Baudelaire và Stéphane Mallarmé là hai nhà thơ / dịch giả Pháp nổi tiếng với những tác phẩm dịch Edgar Allan Poe: Baudelaire với Histoires extraordinaires, Le Corbeau, Manuscrit trouvé dans une bouteille, La Chute de la maison Usher... và Mallarmé với The Raven, The Tomb, Poèmes d’Edgar Allan Poe...

Tác phẩm của Michel Butor qua những bản dịch đã đăng trên Tiền Vệ: