... Sau nhiều năm chu du hết nước này đến nước khác, mong gặp được một vị vua sáng để khả dĩ có thể đem thực hành cái đạo của mình, nhưng vì không phù hợp với đường lối của những nhà cai trị, rốt cục Khổng Tử không được nước nào dùng! “Đạo ta cùng rồi! Nếu đạo của ta không được dùng thì ta biết lấy gì để cho đời sau thấy ta!” Trở về nước Lỗ (quê hương ông), Khổng Tử đã dành thời gian còn lại của những năm cuối đời cho việc làm sách: san định các kinh: Thi, Thư, Lễ, Nhạc; bổ sung phần “Thập dực” trong Kinh Dịch và làm Kinh Xuân Thu (từ Lỗ An Công đến năm thứ 14 đời Lỗ Ai Công, bao gồm 12 đời vua). Trong lĩnh vực này, Khổng Tử đã chứng tỏ: Không những là bậc sư tổ của đạo Nho, ông còn là một nhà phê bình văn học xuất sắc.

Kinh Thi có đoạn:

Nghĩa:

Khổng Tử đã phê: “Vị chi tư dã. Phù hà viên chi hữu” (Như vậy là chưa thật nhớ tưởng đó, chứ nếu thật nhớ tưởng thì có quản ngại gì nỗi đường xa).[*]

Lại chuyện “Mất cung” trong “Thuyết uyển”:

Biết chuyện, Khổng Tử đã than:

Trước chúng ta 2500 năm có lẻ (551TCN–479TCN), nhưng quan niệm về đức nhân của Khổng Tử vẫn còn nguyên tính thời sự. Không bị trói buộc bởi những định kiến của chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, chữ nhân của Khổng Tử là chữ nhân hướng tới chủ nghĩa nhân đạo mang tinh thần nhân loại cao cả. Chỉ riêng điều đó thôi — đối với chúng ta — ông đã là bậc chí thánh (đáng tiếc là cho đến hôm nay vẫn còn có người cho rằng: đó là chủ nghĩa nhân đạo chung chung, cần được phê phán!)

... Thời Xuân thu Chiến quốc là thời đất nước Trung Quốc thuộc quyền phân vùng cát cứ của các chư hầu. Chiến tranh liên miên giữa các nước, kiểu cá lớn nuốt cá bé, hòng thôn tính lẫn nhau để tranh dành ngôi bá chủ! Vua tôi, cha con, anh em, vợ chồng, bè bạn có thể sẵn sàng giết nhau vì những thủ đoạn chính trị bẩn thỉu(!). Trước khi chết, Khổng Tử đã phải thốt lên với học trò mình là Tử Cống: “Thiên hạ không có đạo đã lâu rồi, không ai biết theo ta...”, rồi khóc mà hát rằng: “Núi Thái Sơn sắp đổ, cột trụ nhà sắp gãy, kẻ triết nhân sắp tàn...”

Ai đó đã nói: “Vai trò hướng đạo của người trí thức có quan hệ đến sự thịnh suy hay hưng vong của vận mệnh đất nước”. Quả đúng vậy thay!

_________________________

[*]Luận ngữ, quyển 5, chương thứ 9: “Tử Hãn” (bản dịch của Đoàn Trung Còn).