1.

Một thế kỷ nay cái tên James Joyce đã làm buốt đầu nhân loại yêu nghệ thuật, nhưng cũng cái tên ấy đã làm dịu bao cơn đau quằn quại của những người khát sống. Tôi đang kể cho các bạn nghe câu chuyện về một người đàn ông Ireland.

Nằm ở tây bắc châu Âu, Ireland là một hòn đảo mà về độ lớn thì đứng thứ 3 châu Âu và thứ 21 trên thế giới, diện tích chỉ có 81.638 km2. Thế nhưng, đảo quốc nho nhỏ ấy có những đồng cỏ đẹp nhất thế gian và đủ nguồn năng lượng cao quý để sinh ra những nhà văn đủ làm rung chuyển văn hóa thế giới: George Berkeley, Sheridan le Fanu, Jonathan Swift, George Bernard Shaw, Richard Brinsley Sheridan, Oliver Goldsmith, Oscar Wilde, W.B. Yeats, Patrick Kavanagh, Samuel Beckett, Brian O'Nolan (Flann O'Brien), John Millington Synge, Seán O'Casey, Seamus Heaney, Bram Stoker, Elizabeth Bowen, Kate O'Brien, Seán Ó Faoláin, Frank O'Connor, William Trevor cùng James Joyce và nhiều nữa. Trong số ấy có 4 cây bút đã ôm giải Nobel về cho một quốc gia mà cho đến nay chỉ có vẻn vẹn 4 triệu người (kể cả Bắc Ireland thuộc Vương quốc Anh thì số dân cũng chỉ là 6 triệu). Họ là Shaw, Yeats, Beckett và Heaney. Thậm chí Shaw còn không thèm nhận Nobel vì cả sự nghiệp văn chương của mình ông tấn công vào lòng tin mù quáng và tính đạo đức giả của con người. Với ông, Nobel cũng là một trong những đại diện của những thứ mà ông châm biếm. Đứng trước một vinh dự đỉnh cao thế giới và một khoản tiền thưởng rất lớn như giải Nobel mà Shaw chỉ nhếch mép cười như thế đã đủ cho chúng ta thấy được khí phách của người Ireland là như thế nào. Tuy nhiên, quý ông lịch lãm/người quân tử nào cũng “nể” vợ (mà Shaw thì quá nổi tiếng về khoản này, ông còn đùa rằng ông chỉ là người làm vườn không công của vợ); và vì “tuân chỉ” mệnh lệnh của phu nhân (người coi giải thưởng này là vinh dự của tổ quốc Ireland) nên cuối cùng ông chỉ không nhận khoản tiền của giải thưởng, với yêu cầu Quỹ Nobel phải dùng nó để dịch các tác phẩm của Thụy Điển sang tiếng Anh.[1]

Với James Joyce thì dù không mang Nobel về cho Ireland cho đủ bộ “ngũ long”, “ngũ xà” hay “ngũ Nô” của thế kỷ XX vì nhiều lí do rất đau xót nhưng ông luôn được coi là một trong những nhà văn vĩ đại nhất của thế kỷ XX.

Ireland còn có những tên tuổi lừng danh khác là John Banville, Roddy Doyle, Pádraic Ó Conaire, Máirtín Ó Cadhain, Séamus Ó Grianna, Dermot Bolger, Maeve Binchy, Frank McCourt, Edna O'Brien, Nuala Ní Dhomhnaill, Paul Muldoon, Thomas McCarthy, Joseph O'Connor, Eoin Colfer, John McGahern và Colm Tóibín. Những cái họ mang mẫu tự O' hay Ó như những tia sáng mặt trời mang sắc mầu Ireland rải khắp nhân gian. Với những người say mê với ngôn ngữ và văn học tiếng Anh thì chỉ cần vài cái tên như Jonathan Swift, George Bernard Shaw, Oscar Wilde hay Samuel Beckett là đã thừa đủ đem lại niềm hoan lạc trí tuệ cho họ suốt cả một đời.

2.

Chàng trai Jim Joyce (tên đầy đủ là James Augustine Aloysius Joyce [tiếng Ireland: Seamus Seoighe]) sinh ra ở cái nôi chật chội mà khổng lồ ấy, vào năm 1882, tại thủ đô Dublin. Dù gần suốt giai đoạn trưởng thành Joyce sống lưu vong nhưng Dublin luôn ở trong tim và Joyce luôn viết về nó. Và với sự xuất bản siêu phẩm Ulysses năm 1922 của Joyce, sau này từ năm 1954 người dân Dublin đã vinh danh Joyce trong “ngày hội Bloom” (Bloom là nhân vật chính của Ulysses) vào 16 tháng 6 hàng năm. Suốt cả ngày này người ta tái hiện mọi sự kiện trong cuốn tiểu thuyết ấy, đó là thời gian Joyce có cuộc hẹn gặp người vợ tương lai Nora Barnacle: 16 tháng 6 năm 1904. Trong ngày này người ta đọc Ulysses, diễn kịch, tập trung trong các quán để uống bia rượu, mọi người ăn mặc theo kiểu thời vua Edward VII (trị vì quần đảo Anh vào những năm 1901–1910, sau này nhà vua đã từ bỏ ngai vàng để được đi theo tiếng gọi con tim là được cưới một phụ nữ Mỹ đã qua 2 đời chồng) và đi dọc theo những tuyến phố mà nhân vật Bloom đã đi qua (với địa điểm đáng chú ý nhất là quán rượu Davy Byrne's Pub tại 21 phố Duke). Người ta còn tổ chức đọc Ulysses kiểu marathon, có khi kéo dài đến 36 tiếng. Năm 2004, lễ hội Joyce đã kéo dài đến 5 tháng (1/4–31/8/2004)! Vào ngày Chủ nhật trước ngày kỷ niệm 100 năm của những sự kiện trong cuốn sách có 10.000 người dân Dublin đã được mời miễn phí một bữa sáng kiểu Ireland tại phố O'Connell. Ngày này còn được tổ chức ở nhiều nơi bên Mỹ và Hungary (quê cha của nhân vật Bloom) hay tại Trieste (nơi Joyce viết 2 phần đầu cuốn Ulysses) ở tây bắc nước Ý cùng nhiều sự kiện thể thao khác như “Lilac Bloomsday Run” ở Washington, Mỹ. Ulysses là thế nào mà ghê gớm vậy?

Khởi đầu nghiệp chữ nghĩa của Joyce – bài thơ “Et Tu Healy” (1891) – đã mang dấu hiệu bi kịch, bởi vì nó mà cha của Joyce, ông John Stanislaus Joyce, bị mất việc làm, đẩy gia đình đến chỗ khốn khó. Thời vị thành niên Joyce được dạy dỗ tử tế nhưng rồi phải bỏ khi cha mất việc, thế rồi Joyce tự học. Ở tuổi 16 Joyce đã bỏ đạo Catholic, thế nhưng triết lý cao cả của Thánh Thomas Aquinas vẫn ảnh hưởng mạnh mẽ đến Joyce suốt cả cuộc đời.

Năm 1898 Joyce đến Đại học Dublin (UCD) học ngôn ngữ, chú trọng vào cả tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Ý. Với vốn ngôn ngữ ấy (và cả ngôn ngữ rất cá tính của Ireland nữa) cùng với đời sống lưu vong khắp nơi đã cho Joyce có một hệ thống từ vựng có một không hai, và sau này Joyce đã đổ hết vào cuốn Finnegans Wake (xuất bản năm 1939) khiến cho đến tận bây giờ vẫn ít người hiểu nổi.

Tốt nghiệp UCD năm 1903 Joyce sang Paris “học thuốc” nhưng rồi phải nhanh chóng trở về. Bà mẹ rất sợ cái sự bất kính Chúa của Joyce nên muốn ép Joyce phải xưng tội nhưng rồi đến tận khi bà chết vì ung thư thì Joyce vẫn trơ ra, thậm chí giận bà đến mức không chịu quỳ bên linh cữu lúc cả nhà cầu nguyện cho bà. Sau đó Joyce còn nghiện rượu. Nghèo túng, Joyce cào cấu kiếm tiền bằng viết điểm sách, dạy dỗ và hát hò. Joyce sở hữu một giọng tenor rất hay và đã từng đoạt huy chương năm 1904 tại liên hoan âm nhạc và múa Feis Ceoil. Cũng năm này Joyce muốn xuất bản A Portrait of the Artist as a Young Man, một tập truyện luận đề theo thiên hướng duy mỹ, nhưng bị từ chối. Joyce quyết định viết lại thành tiểu thuyết với cái tên Stephen Hero. Cũng năm này Joyce gặp cô hầu phòng Nora Barnacle, và họ đã hẹn gặp nhau lần đầu vào một ngày sau này đã trở thành lịch sử: 16/6/1904.

Joyce nghiện rượu ngày càng nặng. Sau một lần say xỉn dẫn đến ẩu đả Joyce được cha Alfred H. Hunter chăm sóc. Và đây chính là nguyên mẫu của nhân vật Leopold Bloom trong Ulysses.

Sau đó cùng với Nora nhà văn của chúng ta bắt đầu cuộc lưu vong sang lục địa châu Âu. Từ 1904 đến 1920 là những cuộc qua lại giữa Trieste và Zürich. Tại những nơi này Joyce kiếm sống bằng nghề dạy học. Sau cú tạt “về nhà” năm 1912 để tranh đấu vụ xuất bản Dubliners, Joyce rời Ireland mãi mãi. Năm 1915 tại Zürich Joyce đã gặp những người bạn vàng: họa sỹ người Anh Frank Budgen (1882–1971) – người cho Joyce những ý kiến quý giá để viết Ulysses và Finnegans Wake và đại thi hào Mỹ Ezra Pound (1885–1972) – người suốt đời ái mộ Joyce và đã dẫn ông đến gặp vị cứu tinh lâu dài của đời mình: Harriet Shaw Weaver.

Suốt 20 năm sau, từ 1920 đến 1941 Joyce sang Paris và qua lại giữa thành phố này và Zürich. Trong quãng đời này Joyce dành phần lớn thời gian viết Finnegans Wake. Joyce đã chết vì bị ung độc và được chôn cất ở ngay cạnh sở thú Zürich.

3.

Đằng sau cuộc đời Joyce có những gì?

Joyce ảnh hưởng mạnh mẽ tới Hugh MacDiarmid, Samuel Beckett, Jorge Luis Borges, Flann O'Brien, Máirtín Ó Cadhain, Salman Rushdie, Robert Anton Wilson và Joseph Campbell.

Những tác phẩm chính của Joyce gồm:

Dubliners:[2] tập truyện là những trải nghiệm của Joyce về Ireland, là nền tảng cho văn chương của Joyce, là bối cảnh cho các tác phẩm của Joyce. Các truyện ngắn trong tập này phân tích sự tù đọng và tê liệt của xã hội Dublin. Truyện ngắn “The Dead” nổi tiếng nhất trong tập đã được dựng thành phim vào năm 1987.

A Portrait of the Artist as a Young Man:[3] cuốn tiểu thuyết này được viết lại từ Stephen Hero. Trong một cuộc cãi vã với Nora tác giả đã đốt mất một phần chỉ vì Nora khăng khăng rằng nó sẽ không bao giờ được xuất bản. Nhân vật chính Stephen Dedalus phần lớn là hiện thân của Joyce. Trong cuốn này Joyce đã khởi động những thủ pháp mà sau này ông phát triển lên cao độ như là độc thoại nội tâm, chú tâm đến thực tế tâm lý nhân vật hơn là ngoại cảnh. Cuốn này cũng đã được dựng thành phim vào năm 1977.

Trong danh sách “100 tiểu thuyết hay nhất”[4] nhà xuất bản Random House xếp cuốn này đứng hàng thứ 3.

Exiles:[5] đây là vở kịch duy nhất mà Joyce xuất bản (1918). Vở kịch này quay lại với “The Dead” và hướng tới Ulysses.

Về sự nghiệp thơ ca thì Joyce cũng xuất bản khá nhiều tập. Bắt đầu với tác phẩm châm biếm “The Holy Office” (ra mắt năm 1904). Sau đó là tập thơ dài hơi 36 bài Chamber Music mà Joyce giải thích đó là những âm thanh như khi người ta đái vào thành bô (xem tham khảo Phụ lục i). Ngoài ra còn có bài “Gas from a Burner” (xuất bản năm 1912) và tập Pomes Penyeach 13 bài (xuất bản năm 1927) [mà bạn có thể đọc bài thơ cuối trong “Phụ lục ii” ở cuối bài viết này]. Cuối cùng phải kể đến tập Collected Poems (1936). Đặc điểm nổi bật ở thơ ông là giầu nhạc tính.

Ulysses: từ năm 1906 Joyce đã có ý tưởng cho tiểu thuyết bất hủ này. Năm 1921 thì Joyce viết xong tác phẩm, sau khi đọc duyệt kĩ càng Joyce tuyên bố nó được chính thức hoàn thành vào lần sinh nhật thứ 40 của ông (2/2/1922). Tác phẩm được xuất bản lần đầu tại Paris năm 1922, rồi tại Anh (nhờ công của Harriet Shaw Weaver). 500 bản in tại Anh đến Mỹ để rồi bị thu giữ và phá hủy, vì người Mỹ đã cấm Ulysses (cho đến tận năm 1933).[6] Một năm sau 500 bản khác được in ra để thay thế nhưng chúng đã bị đốt ngay tại trạm hải quan ở cảng Folkestone của Anh. Cũng vì bị cấm đoán nên người ta đã in lậu khá nhiều.

Năm 1922 là thời điểm quan trọng bậc nhất của chủ nghĩa hiện đại trong lịch sử văn học tiếng Anh khi Ulysses của James Joyce và tác phẩm thơ dài 434 dòngThe Waste Land [7] của T.S. Eliot ra đời. Hai ông đã trở thành hai đại diện lớn nhất về văn xuôi và thi ca của chủ nghĩa hiện đại. Trong Ulysses Joyce đã sử dụng nhiều thủ pháp như dòng ý thức, giễu nhại, đùa tếu và tất cả các thủ pháp có thể để đưa ra các nhân vật của mình. Mọi hoạt động trong tiểu thuyết này chỉ diễn ra trong vòng một ngày, đó là ngày 16 tháng 6 năm 1904. Joyce tái hiện Odyssey của Homer trong Ulysses, thay thế các nhân vật Odysseus (tức Ulysses), Penelope và Telemachus bằng Leopold Bloom, cô vợ Molly Bloom và Stephen Dedalus (đối nghịch lại những hình mẫu cao cả của họ trong Odyssey). Tiểu thuyết này của Joyce đi sâu vào mọi mặt của đời sống Dublin với đầy rẫy sự bẩn thỉu và đơn điệu. Điều quan trọng là Joyce đã cố gắng thể hiện một Dublin hết sức chi tiết, với mục đích “tôi muốn đưa ra một bức tranh toàn thể nhất về Dublin để nếu như có một ngày thành phố này bỗng nhiên biến mất khỏi mặt đất thì người ta có thể xây dựng lại nó dựa vào cuốn sách của tôi.”[8]

Ulysses gồm 18 chương, mỗi chương gồm những sự kiện diễn ra trong gần 1 giờ, bắt đầu lúc 8 giờ sáng và kết thúc vào khoảng sau 2 giờ sáng hôm sau. Mỗi chương đều có một văn phong riêng, đều quan hệ tới một đoạn cụ thể trong Odyssey và đều liên hệ tới một mầu sắc, một ngành nghệ thuật, khoa học hay bộ phận cơ thể có liên quan. Joyce còn sử dụng thần thoại cổ điển như một bộ khung của cuốn sách và chú tâm vào các chi tiết bên ngoài để thể hiện những hành động đang xẩy ra trong tâm trí các nhân vật.

Năm 1967 Joseph Strick đã làm phim về Ulysses, đến năm 2004 Sean Walsh lại dựng một bộ khác. Nhà xuất bản Random House và các học giả lớn của thế giới xếp cuốn này đứng thứ 1 trong danh sách “100 tiểu thuyết hay nhất” thế kỷ XX.

Finnegans Wake: Joyce bắt đầu viết cuốn này từ năm 1923, đến năm 1926 ông cũng chỉ mới viết xong 2 phần đầu, và công việc tiếp tục cho đến tận những năm 1930. Có những phản ứng khác nhau về cuốn sách, thậm chí có người có ý thù địch. Đến 1939 thì Finnegans Wake được xuất bản.

Những phương pháp của Joyce như dòng ý thức, những lời ám chỉ và những giấc mơ lộn xộn đã được đẩy lên hết cỡ trong Finnegans Wake. Tác phẩm này từ bỏ tất cả những quy ước về xây dựng cốt truyện và nhân vật, được viết bằng một ngôn ngữ “tối tăm” và “lập dị” dựa trên những lối chơi chữ đa tầng vô cùng phức tạp. Nếu Ulysses diễn ra trong một ngày thì Finnegans Wake xẩy ra trong một đêm với logic của những giấc mơ. Vì thế mà nhiều người không thể đọc được nó, tuy vẫn biết được các nhân vật và cốt truyện khái quát.

Các trò chơi chữ trong Finnegans Wake đều đa ngôn ngữ. Trong tác phẩm này người ta thấy những quan điểm về lịch sử của Giambattista Vico,[9] siêu hình học của Giordano Bruno.[10] Vico đưa ra quan điểm về “vòng tròn lịch sử” mà mọi nền văn minh đều đi từ hỗn loạn đến thần quyền, quân quyền, dân chủ rồi lại trở về hỗn loạn. Bản thân Finnegans Wake cũng là một “vòng tròn” lớn khi bắt đầu bằng phần cuối của câu cuối cùng đang dở dang.

Cái nhan đề Finnegans Wake rất khó dịch. Trong bài “Vấn đề cái mới trong tiểu thuyết thế kỷ 20”[11] nhà phê bình Hoàng Ngọc-Tuấn có giải thích như sau:

Từ giữa thế kỷ XX người ta đã cho rằng nếu Ulysses là đỉnh cao của thế kỷ XX thì Finnegans Wake là tác phẩm của thế kỷ XXI.

4.

Nói đến James Joyce thì phải nói đến chủ nghĩa hiện đại, vì ông là đại diện lớn nhất của nó trong văn xuôi.

Trước hết xin đừng nhầm lẫn chủ nghĩa hiện đại (modernism) trong văn học với văn học hiện đại. Chủ nghĩa hiện đại trong văn học là một trào lưu văn học đạt đến đỉnh cao trong khoảng 1910-1920, nó đã đưa ra những vấn đề mỹ học tương tự như trong nghệ thuật hiện đại chủ nghĩa. Một ví dụ cụ thể là người ta đã ví lối viết trừu tượng của nữ nhà văn Mỹ Gertrude Stein (1874–1946) với những bức tranh lập thể của danh họa Pablo Picasso (1881–1973).

Có thể dẫn lời nhà xã hội học người Đức Georg Simmel (1858–1918) để nói về chủ nghĩa hiện đại trong văn học: “Những vấn đề sâu sắc nhất của đời sống hiện đại đều phát sinh từ sự đòi hỏi của mỗi cá nhân muốn có được sự tự do ý chí và cá tính của mình trong cuộc sống đối diện với các thế lực phức tạp của đời sống xã hội, các di sản của lịch sử, văn hóa và những kỹ thuật sống.”

Chủ nghĩa hiện đại đã phát triển một văn phong có đặc điểm là luôn quan tâm tới cái lạ trong thi pháp, phân mảnh hình thức, viễn cảnh đa chiều và sự phá cách đối với các hình thức kể chuyện truyền thống. Các tác gia của chủ nghĩa hiện đại ngoài James Joyce ra thì còn có các đại diện là những cái tên “kinh khủng” như Knut Hamsun, Virginia Woolf, T. S. Eliot, Gertrude Stein, H.D., Ezra Pound, Mina Loy, William Faulkner, Ernest Hemingway, Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, Robert Musil, Joseph Conrad, Andrei Bely, W. B. Yeats, F. Scott Fitzgerald, Luigi Pirandello, D. H. Lawrence, Katherine Mansfield, Jaroslav Hašek, Samuel Beckett, Menno ter Braak, Marcel Proust, Mikhail Bulgakov, Robert Frost và Boris Pasternak.

Các tác giả của chủ nghĩa hiện đại muốn vượt thoát ra khỏi sự trói buộc của dòng văn học hiện thực bằng cách đưa ra những khái niệm như là “dòng thời gian đứt đoạn”. Đặc điểm nổi bật của chủ nghĩa hiện đại là lối “siêu” kể chuyện mang tính bứt phá. Có thể nói chủ nghĩa này là một phong trào muốn thoát ly khỏi ảnh hưởng về ngữ nghĩa, văn phong và hình thức của chủ nghĩa lãng mạn. Nó khai thác những chủ đề trần tục và có một thái độ bi quan nặng nề, từ bỏ thái độ lạc quan của văn học thế kỷ XIX (còn gọi là thời đại Victoria; với những đại diện như là Charles Dickens, chị em nhà Brontë, Christina Rossetti, Benjamin Disraeli, George Eliot, Elizabeth Gaskell, George Gissing, Thomas Hardy, Rudyard Kipling, Robert Louis Stevenson, Lord Alfred Tennyson, William Thackeray, Oscar Wilde, Beatrix Potter...). Các tác phẩm của chủ nghĩa hiện đại (như The Waste Land của T.S. Eliot) thiếu vắng một nhân vật “anh hùng” trung tâm, như một sự phản ứng với thuyết duy ngã của các nhà lãng mạn như Shelley (1792–1822) và Byron (1788–1824), đó là sự phản ứng với lối tư duy nhị nguyên và sự phá bỏ lối kể chuyện thông thường bằng một tập hợp những mảnh vỡ rời rạc và những giọng nói chồng chéo.

Các tác giả của chủ nghĩa hiện đại luôn vượt qua những giới hạn của tiểu thuyết hiện thực do họ quan tâm tới những nhân tố lớn hơn như một sự đổi thay về xã hội hay lịch sử. Điều đó được thể hiện rõ nét trong lối viết “dòng ý thức” trong các tác phẩm của Virginia Woolf (Vườn Kew), James Joyce (Ulysses), Katherine Porter (Flowering Judas), Jean Toomer (Cane), William Faulkner (Âm thanh và cuồng nộ)...

Chủ nghĩa hiện đại thực sự là một phản ứng mạnh mẽ đối với sự bùng phát của đời sống đô thị đang trở thành lực lượng trung tâm trong xã hội, hơn nữa, đó còn là sự bận tâm tới hình thức của văn học. Trong khi chủ nghĩa lãng mạn nhấn mạnh vào tính chủ quan của sự trải nghiệm thì các tác giả của chủ nghĩa hiện đại quan tâm sâu sắc tới tính khách quan của hoàn cảnh. Họ đã chuyển từ mỹ học nhận thức (mang tính tri thức) sang mỹ học bản thể (mang tính hữu thể). Đó chính là trọng điểm của chủ nghĩa hiện đại.

Chủ nghĩa hiện đại có những đặc điểm sau đây về hình thức:

Và những đặc điểm như sau về nội dung, chủ đề:

5.

Một thuật ngữ liên tục vang lên từ đầu bài viết này là “dòng ý thức” cho nên không thể không nói đến nó, vì thuật ngữ/thủ pháp này gắn chặt với chủ nghĩa hiện đại.

Đây là một thủ pháp mong muốn phản ánh trung thực ý nghĩ của một cá nhân bằng cách đưa quá trình suy nghĩ của nhân vật hiện ra bằng hình thức chữ viết tương đương, dưới dạng độc thoại nội tâm chẳng hạn. Các tác giả của chủ nghĩa hiện đại đã thể hiện điều đó bằng cách bỏ qua cú pháp và dấu câu, vì thế làm cho độc giả rất khó đọc và nắm bắt được rõ ràng các ý nghĩ và cảm xúc của nhân vật. Dòng ý thức và độc thoại nội tâm hoàn toàn khác với độc thoại kịch thường thấy trong thơ ca và sân khấu. Thuật ngữ này xuất hiện lần đầu trong các nghiên cứu của nhà triết học và tâm lý học Mỹ William James (1842–1910; anh của nhà văn Anh gốc Mỹ nổi tiếng Henry James, 1843–1916).

Các tác phẩm nổi danh có sử dụng lối viết “dòng ý thức” là:

Cũng nên xét đến khái niệm “dòng ý thức” xuất phát từ tâm lý học. Đây là khái niệm chỉ dòng suy nghĩ trong ý thức, tất cả các ý nghĩ mà ta nhận thấy được chứ không chỉ là những ý nghĩ thành lời. William James đã đưa ra khái niệm ấy.

Hiện nay người ta có thể thấy dòng ý thức trong các lĩnh vực khác như sân khấu kịch, điện ảnh, truyền hình, âm nhạc (rap và hip-hop là vài ví dụ).

Trở lại với James Joyce và dòng ý thức thì nổi bật nhất là ông đã dành toàn bộ chương cuối (chương 18) của Ulysses mang tên “Penelope” để thể hiện thủ pháp này. Chương này còn được gọi là màn “độc thoại nội tâm của Molly Bloom”. Nhân vật Penelope thần thoại trong Odyssey đã được Joyce thể hiện trong đời sống hiện đại bởi Molly. Điểm khác biệt chính giữa hai nhân vật là trong khi Penelope thì thủy chung như nhất mà Molly thì lại cặp bồ với Hugh Boylan “lừng lẫy”.

Molly là một ca sỹ, vợ của nhân vật chính Leopold Bloom, một nhân viên quảng cáo. Trong Ulysses, cái “tính thể xác” của Molly thường được đối chiếu với “tính trí tuệ” của các nhân vật nam, nhất là với nhân vật Stephen Dedalus. Màn độc thoại nội tâm của Molly bao gồm 8 “câu” với chỉ 2 dấu chấm sau “câu” 4 và “câu” 8, tổng cộng có đến 4.391 từ. Bối cảnh là Molly đưa Leopold lên giường, rồi hồi tưởng lại cuộc gặp đầu tiên và khi Molly phải lòng Leopold. Những suy tư cuối cùng trong cơn ngái ngủ của Molly ở chương 18 là như thế này:

Tạm dịch:

Năm 1921, Joyce gửi thư cho Frank Budgen rằng “lời cuối (rất người) là dành cho Penelope.” Chương 18 bắt đầu và kết thúc đều bằng từ “yes” (dạ/vâng), một từ mà Joyce cho rằng rất “nữ tính”, thể hiện “sự ưng thuận ngấm ngầm và kết thúc mọi kháng cự.”[12]

6.

James Joyce đã tuyên ngôn trước thế giới từ khi còn rất trẻ rằng ông sinh ra là để đi vào cõi bất tử. Cái tự tin đầy tính “cá nhân” vào tài năng của mình của một chàng trai Ireland đã làm cho văn học thế giới bước lên một bước khổng lồ. Ảnh hưởng của Joyce đối với toàn nhân loại yêu văn hóa nghệ thuật là không ai có thể chối cãi. Rất tiếc, cái ảnh hưởng mang tên James Joyce ấy lại hầu như chưa được gõ cửa “tháp ngà văn chương” của Việt Nam, tôi cũng không hiểu là tại làm sao. Một tác phẩm đỉnh cao của thế giới đã làm rung chuyển nền văn chương nhân loại suốt gần 90 năm qua mà hầu như người Việt Nam chưa từng được biết, thật là lạ.

Ở Trung Quốc, người ta đã dịch Ulysses trong nhiều năm và khi hoàn thành bản dịch thì phần chú thích lên đến con số 60.000. Đó cũng là một công trình vĩ đại. Dù vất vả nhưng ở đâu trên thế giới người ta cũng đã cố gắng dịch Joyce ra ngôn ngữ của mình. Để có những tác phẩm của James Joyce được dịch ra tiếng Việt chắc chắn cần những sự hợp lực to lớn của nhiều cá nhân và tập thể. Hi vọng một James Joyce của văn hóa toàn cầu không bị “phớt Ăng-lê” trên mảnh đất mấy ngàn năm văn hiến của chúng ta.

Cái đọng lại về Joyce là gì vậy? Một con người muốn vượt thoát ra khỏi mọi ràng buộc của những định chế khắc nghiệt với kiếp người. Con người ấy muốn phá bỏ mọi luật lệ gông cùm của con người, xã hội và tôn giáo nhưng vẫn không đi ra ngoài những chân lý của các bậc thánh. Hình ảnh của ông có thể ví như công quả của những bậc chân tu mang tinh thần “tử vì đạo”, những bậc Bồ Tát hay A La Hán. Phương tiện tu hành của vị “tu sỹ” này chính là ngôn từ.

Ngôn từ của Joyce là ánh mặt trời khát khao sự thật, khát khao chân lý vĩnh hằng và tự do tuyệt đối. Ánh sáng ấy không chỉ chiếu vào không gian mà còn soi rọi vào những vùng ẩn khuất nhất của tâm thức con người, mà suốt bao thế kỷ trước đây hình như chúng đã bị “đào sâu chôn chặt” trong cõi thăm thẳm vì những lý do mà không ai muốn công nhận: hèn nhát và vô minh. Con người không dám thú nhận mình dốt nát, và kinh khủng nhất là không đủ dũng khí để nhìn thẳng vào lòng mình. Trước Joyce chúng ta có thể được nghe phong thanh những huyền thoại, giai thoại, ngụ ngôn hay những lối nói ẩn dụ, châm biếm, hài hước về những gì sâu kín. Nhưng chỉ đến Joyce thì có lẽ là lần đầu chúng ta được nghe sự thật về chính mình bằng cái cách thẳng băng như đường đi của ánh sáng mặt trời. Chắ rằng gặp Joyce người ta sẽ trưởng thành vượt bậc, sẽ thấy tự tin hơn trước những gì mông muội như thể có được một sức mạnh mới từ cõi vô biên đem lại. Gặp Joyce chúng ta sẽ được giúp tìm thấy cái “chân như” trong tâm để có một tầm nhìn mới với nhân gian, cái nhìn hồn nhiên như “lại về với trẻ thơ” mà Lão Tử đã dạy. Nguyễn Minh Vương đã nói (như thể ông là một nhà lý luận của chủ nghĩa hiện đại vậy) rất hay:

Bao lâu cái nhìn còn dựa vào lý tưởng văn minh, tự do, hạnh phúc mà không lập cước trên cái Tâm sơ khai rỗng rang tự tại thì bấy lâu chúng ta còn trong vòng nô lệ, vô minh và ngu dốt... [Có được cái nhìn “như thị” về mọi sự trên thế gian] mới giúp người đọc vượt thoát con đường nhị nguyên đã gây hoang phế điêu linh cho nhân loại suốt dọc dài lịch sử.

Thế giới đã dùng hết nhẵn mọi ngôn từ cao cả và sâu sắc nhất để nói về Joyce, không biết tiếng Việt của chúng ta có đủ phong phú để làm nên điều ấy?

PHỤ LỤC

i) Một bài thơ của James Joyce trong tập Chamber Music (Nhạc thính phòng) qua bản dịch của Lê Cao Phong (Đặng Thân nhuận sắc):

ii) Bài thơ “Tilly” của James Joyce trong tập Pomes Penyeach qua bản dịch của Nguyễn Hoàng Ái:

iii) Bài “James Joyce” trích trong tập TỪ ĐIỂN THI X/X LOẠI [chúng sinh] của Đặng Thân:

_________________________

[1]A.M. Gibbs, Bernard Shaw: A Life (Gainesville, FL: University Press of Florida, 2005) tr. 375–376.

[2]Người Dublin.

[3]Ở Việt Nam đã có một số bản dịch tiểu thuyết này, gần đây nhất là bản dịch của Nguyễn Thế Vinh (Nxb Thế Giới, 2005).

[4]Xem: http://www.randomhouse.com/modernlibrary/100bestnovels.html

[5]Những người tha hương.

[6]Tham khảo: “Ulysses - sách khiêu dâm hay kiệt tác văn học” của Nguyễn Thế Vinh, và “Banning Ulysses” của Esther Lombardi.

[7]Đất hoang.

[8]Frank Budgen, James Joyce and the making of 'Ulysses', and other writings (London, England: Oxford University Press, 1972) tr 69.

[9]Giambattista Vico, Giambattista Vigo hay Giovanni Battista Vico (1668–1744): nhà triết học, sử học, tu từ học và luật học người Ý.

[10]Giordano Bruno (1548–1600): nhà triết học người Ý.

[11]Xem Hoàng Ngọc-Tuấn, “Vấn đề cái mới trong tiểu thuyết thế kỷ 20”, trong Văn Học Hiện Đại và Hậu Hiện Đại qua Thực Tiễn Sáng Tác và Góc Nhìn Lý Thuyết (California: Văn Nghệ, 2001) tr.411-412.

[12]Các tài liệu tham khảo khác sử dụng trong bài này: các từ điển bách khoa Britannica; Wordsworth; Wikipedia; Từ điển văn hóa bách khoa; The Norton Anthology of English Literature.

[13]Bài này làm theo lối “Dòng ý thức” (“Stream of Conciousness”), một thủ pháp của J. Joyce được cho là do ảnh hưởng những phát hiện vĩ đại của S. Freud về Tâm phân học (Psychoanalysis, nhiều tài liệu dịch thành Phân tâm học). Trong tiểu thuyết Ulysses ông đã viết hẳn một chương dài bằng phương pháp này.

[14]Trong Nguyễn Du, Kiều.

[15]Tên gọi một giống người tí hon ti tiện trong tác phẩm bất hủ Gulliver’s Travels của nhà văn trào phúng người Anh gốc Ireland Jonathan Swift (1667–1745).