HẬU HIỆN ĐẠI / HẬU THUỘC ĐỊA / TOÀN CẦU HOÁ

Chủ nghĩa hiện đại và tính hiện đại, dù là hai thuật ngữ khác nhau, vẫn thường nói về một sự đoạn tuyệt với truyền thống. Thời kỳ hiện đại bắt đầu từ thế kỷ 19 ở châu Âu và sau đó ở Bắc Mỹ. Chắc hẳn sẽ có nhiều người cho rằng chủ nghĩa hiện đại và tính hiện đại đến nay vẫn chưa hề chấm dứt, mặc dù nhiều người khác cho rằng chúng ta đang sống trong trào lưu hậu hiện đại. Những lý luận của cả hai phía đều quá nhiều và quá khó để trình bày lại trong khuôn khổ văn bản này. Tạm thời có thể nói rằng phe hậu hiện đại được ủng hộ bởi những người đã nhìn thấy thời kỳ hiện đại như một thời có mối quan hệ quyền lực bất công, trong đó các dân tộc thiểu số, chẳng hạn như thổ dân ở Bắc Mỹ, hầu như bị loại trừ hay bị gạt ra ngoài lề của xã hội hiện đại; thế nhưng, họ lại bị cưỡng bách phải đồng hoá và hội nhập vào văn hoá chính mạch. Ngược lại, trào lưu hậu hiện đại đã lôi kéo sự chú tâm của mọi người vào những ý niệm như dân quyền và cơ hội bình đẳng, biểu hiện qua các phong trào nữ quyền và đa văn hoá.

Cùng lúc đó, sức mạnh và vị thế văn hoá của phương Tây đã bắt đầu để lộ ra những vết rạn nứt, bởi vì nhiều nhóm người đã liên tục đặt vấn đề về những tiêu chuẩn mà phương Tây đã bám vào để tạo ảnh hưởng. Thổ dân ở Canada cũng gióng lên tiếng nói trong những lĩnh vực như chủ quyền và đặc biệt quyền sở hữu nguyên thổ, và quyền tự trị. Trong lĩnh vực nghệ thuật, các nghệ sĩ thổ dân đương đại đã bắt đầu tìm kiếm những mối quan hệ giữa phương tiện truyền thông, nghệ thuật, không gian, và chất liệu.

Sống trong một thế giới hậu hiện đại, hậu thuộc điạ, thì vừa hoang mang vừa phải đương đầu với nhiều vấn đề. Mặc dù chủ nghĩa hậu thuộc địa đã diễn ra trong khoảng nửa thế kỷ trước, lại có ý kiến cho rằng nơi nào cũng đã từng là thuộc địa vào lúc này hay lúc khác. Tuy nhiên, có nhiều nước vẫn tiếp tục bị lệ thuộc văn hoá và kinh tế vào những nước kỹ nghệ thịnh vượng dưới hình thức này hay hình thức khác. Nhiều nền văn hoá và quốc gia ở châu Phi và châu Á đã giành được chủ quyền và sự độc lập từ những những nước Âu châu — ngay cả Ireland cũng đã giành được một vị thế tương tự. Ngược lại, những nền văn hoá thổ dân ở châu Mỹ và châu Úc đang ở trong những điều kiện tân thuộc địa và không thể đòi được một chủ quyền tương tự.

Phức tạp hơn nữa là sự di cư ngang dọc của nhiều dân tộc và văn hoá xuyên qua thế giới, trong đó có những nhóm giữ được một số truyền thồng và phong tục nào đó, trong khi nhiều nhóm khác thì pha trộn và lai ghép với đất nước mà họ đến định cư. Chủ nghĩa hậu hiện đại đã tồn tại sẵn bên trong các nền văn hoá Âu châu hậu kỹ nghệ. Hai trào lưu này — chủ nghĩa hậu hiện đại và chủ nghĩa hậu thuộc địa — khảo sát một nền văn hoá toàn cầu đang nổi lên giữ vị trí thống lỉnh, và khảo sát ý tưởng về chủ quyền. Có thể nói rằng cả hai trào lưu này điều tra những ý tưởng về sự "làm chủ" trong những bối cảnh khác nhau.

Những thực hành đương đại trong nghệ thuật và công việc giám tuyển đã cho chúng ta những ý tưởng và những lối tiếp cận mới mẻ đang làm thay đổi cách chúng ta suy nghĩ. Ví dụ, hãy thử xem những đề tài lớn trong hành ngôn hậu thuộc địa trong mối quan hệ với phê bình: sử ký và thực tế nghệ thuật; tiến trình toàn cầu hoá văn hoá hiện thời đang xảy ra chung quanh rất nhiều trung tâm; hay đặc tính di động, uyển chuyển và du cư của đời sống đương đại — những đặc tính này đã trở thành những ẩn dụ của hoàn cảnh hôm nay. Cái thế giới mà chúng ta biết đã trở nên càng ngày càng phức tạp và mọi mặt có liên hệ với nhau; như một hệ quả, biểu đồ dân cư của thế giới nghệ thuật đang thay đổi và mở rộng, vượt xa khỏi dự phóng của phương Tây. Những mô thức độc quyền cũ bị lật ngược lại, mang những tiếng nói mới vào chính mạch.

Toàn cầu hoá có nhiều ý nghĩa đối với mỗi nhóm người khác nhau. Đối với một số người, nó có nghĩa là mọi loại biên giới đều được xoá đi, vì những biên giới khó duy trì trước sự phát triển của những thứ như các công nghệ, phương tiện và thực tế kinh tế. Đối với một số người khác, toàn cầu hoá cung ứng những khả thể vô hạn về nghệ thuật và văn hoá, nhưng đối với những người khác thì ảnh hưởng của nó đến văn hoá, phong tục, giá trị và lối sống truyền thống là điều đáng buồn phiền. Tuy nhiên, một số thành viên của Hội Đồng Cố Vấn Quốc Gia đã nhìn thấy những phương diện tích cực của toàn cầu hoá. Họ thấy trong tiến trình ấy những con người / nghệ sĩ thổ dân trao đổi với nhân loại xuyên qua thế giới. Một người khác nói rằng Viện Trưng Bày Nghệ Thuật Thổ Dân Quốc Gia nên trở thành, cũng giống như Vancouver, một tụ điểm, một không gian cho những cuộc triển lãm liên quốc gia của nghệ thuật thổ dân.

Đã đăng:

_________________________

[*]Trong bài tham luận “Tiếp nhận những cách tân của chủ nghĩa hiện đại và chủ nghĩa hậu hiện đại”, đọc tại hội thảo “Lý luận Văn học Việt Nam thế kỷ XX” tổ chức ngày 7/6/2008 tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội, đăng lại trên tạp chí Sông Hương ngày 16/7/2008, Hoàng Ngọc Hiến cho rằng việc giới thiệu chủ nghĩa hậu hiện đại vào Việt Nam là một điều “trái khoáy”, chỉ vì “nhiều độc giả không hiểu mấy về chủ nghĩa hiện đại (mà quá trình thăng trầm trải ra trong bốn thập kỷ đầu t.k. 20)”. Ba năm trước đó, trong bài “Văn chương 2004 - oằn mình giữa nhập nhòa cũ - mới” (evan, 21/01/2005), Nguyễn Hoà đã đưa ra ý tưởng rằng không nên quảng bá cho một nền văn học “hậu hiện đại” vào lúc này ở Việt Nam vì trình độ tư duy của văn giới Việt Nam có lẽ chưa đi hết con đường “hiện đại”. Trong bài “Xu hướng Tân hình thức, hậu hiện đại trong thơ: Chiếc áo rộng cho một cơ thể còm” (báo Công An Nhân Dân online, 27/7/2008), Nguyễn Hoà đã một lần nữa khai triển ý tưởng này.