1.

Xung đột và tranh chấp ở Biển Đông vào cuối năm 2007 và giữa năm 2011 cùng các hệ quả của nó, là một sự kiện chính trị xã hội lớn nhất Việt Nam trong thập niên đầu thế kỉ XXI qua hàng loạt cuộc biểu tình nổ ra ở Sài Gòn, Hà Nội với những vụ bắt bớ, giam cầm tác động mạnh đến tâm thức người Việt khắp toàn cầu, qua đó tạo nên một hiện tượng vô tiền khoáng hậu trong lịch sử văn chương tiếng Việt.

Ở trong nước, nhà thơ Trần Mạnh Hảo kêu lên thống thiết: “Tôi yêu Tổ quốc tôi mà tôi bị bắt”:

Tiếng kêu như nghẹn lại ở cuống họng. Bởi bài thơ kia đăng lên và được link ở tận đẩu đâu, chứ không phải ở trong nước. Ngay tại đất nước Việt Nam, tất cả im ắng. Im ắng và vắng lặng đến nhà thơ nữ đất Tây Nguyên riết róng đặt câu hỏi. Một câu hỏi lớn, câu hỏi không cần dấu chấm hỏi:

Không có gì! Bởi “Ở nơi ấy, hảo hảo hảo”, như tên một bài thơ Inrasara. Bài thơ của nhà thơ nữ đất Tây Nguyên này cũng đã phải tìm đến các website tiếng Việt ở nước ngoài để giãi bày nỗi niềm. Như Phan Xuân Sinh, Bỉm, Hoàng Đạo, Lê Đình Nhất Lang,... đã làm như thế ở Damau.org.

Riêng trang mạng Tiền Vệ, chưa trọn tháng, từ ngày 5-12-2007 đến 2-1-2008, 59 lượt với 64 bài thơ của các khuôn mặt đã hay chưa thành danh cấp tập xuất hiện, tạo nên một phong trào sáng tác tự nguyện chưa từng có về một chủ đề liên quan trực tiếp đến sự kiện chính trị xã hội.

Từ các nhà văn là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam như: Trần Hữu Dũng, Nguyễn Bình Phương, Hoàng Vũ Thuật, Inrasara,... đến các cây bút sáng tác ngoại biên; từ người viết trong nước cho đến các khuôn mặt văn học đang sống ở hải ngoại: Vương Ngọc Minh, Lê Ngân Hằng, Lynh Bacardi, Trịnh Cung, Như Huy, Thận Nhiên, Trà Đóa, Lý Đợi, Nguyễn Tôn Hiệt, Đinh Công Bình, Tú Trinh, Nguyễn Lương Ba, Đỗ Kh., Nguyễn Thị Thanh Phượng, Nguyễn Quốc Chánh, Nguyễn Danh Bằng, Nguyễn Đức Nhân,...

Có người xuất hiện hơn hai lượt. Cá biệt, Nguyễn Đăng Thường: 10 bài thơ qua 8 lượt đăng.

Lạ, đại đa số các sáng tác này là của nhà thơ. Không phải họ sở hữu thể loại văn chương ít chữ và ít dụng công hơn, mà chính họ nhạy cảm với thân phận [quê hương, con người, và...] hơn, ít tính toán so đo thiệt hơn hơn, có lẽ.

Họ đã không bàng quan. Họ hành động, bằng lên tiếng, tham gia xuống đường biểu tình và nhất là - viết. Qua nhiều phong cách và thủ pháp nghệ thuật khác nhau. Có thể cổ điển đầy lôi cuốn như Trần Mạnh Hảo. Đôi lúc hiện đại với nhiều ẩn dụ đẹp như Nguyễn Bình Phương:

Còn lại, tất cả đều thể hiện qua cảm thức và bút pháp hậu hiện đại. Thứ bút pháp tương thích hơn cả, với đề tài này trong hoàn cảnh trớ trêu này, một trớ trêu có thể xếp vào hàng vô địch.

Thi sĩ thì liệt kê mấy tréo ngoe kia không biết đâu là cùng tận:

Có thi sĩ trích nguyên văn phát biểu của người phát ngôn Bộ ngoại giao Việt Nam, cắt, thay đổi vài chữ để giễu nhại như Lê Vĩnh Tài, tạo nên hiệu quả nghệ thuật đặc biệt:

P.K. có cách làm khác. Cũng trích “diễn văn” ấy: “Việt Nam có đầy đủ bằng chứng lịch sử và cơ sở pháp lý để khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa”, nhưng bài thơ gây ấn tượng mạnh ở chính tiêu đề của nó: “Chỉ thiếu mỗi can đảm”. Thế thôi, cũng đã nói nhiều.

Nguyễn Quốc Chánh làm khác nữa. Bài thơ “Hoàng & trường sa [hành] đương thời” gồm các hình ảnh thời sự mang tính báo động, còn ngôn từ chỉ như một chú thích cho các hình ảnh trên. Hiệu quả cũng không kém.

Tất cả đều cùng giọng giễu nhại cay đắng. Bắt chước kiểu nói của Mayakovsky trong trường ca Tốt lắm, Nguyễn Đức Tùng mỉa mai chua chát:

Vẫn còn là chưa đủ. Còn chưa đủ với mười bài thơ bằng đủ giọng cười đau khóc hận khác nhau của Nguyễn Đăng Thường, Nguyễn Viện bày ra trò chơi “Game”:

Đó là những trớ trêu. Trớ trêu, không phải ở hành động xâm phạm ngang ngược của Trung Quốc, không phải ở nỗi im lặng đáng sợ của mọi phương tiện thông tin đại chúng chính thống, càng không ở sự không hay không biết của Hội Nhà văn Việt Nam, mà trớ trêu chính là ở khi một số ít ỏi văn nghệ sĩ dũng cảm tỏ thái độ bằng xuống đường, lên tiếng... thì hành động và tiếng nói kia bị hăm dọa, bị cản trở, bị đè bẹp bởi chính người đồng bào ruột thịt của mình. Tất cả tiếng thơ về sự kiện Trường Sa - Hoàng Sa thời kì này - bằng nhiều giọng điệu khác nhau - đồng loạt phản ứng lại nỗi trớ trêu ấy. Chớ mong thưởng thức những áng thơ đẹp, trau chuốt đầy tính văn chương ở đây. Thơ là hệ quả của phản xạ cấp kì đáp lại hiện thực lồ lộ đang ảnh hưởng trực tiếp đến sinh mệnh cá nhân, an nguy tổ quốc, - những phản ứng cấp kì bằng vô vàn sắc thái tình cảm, như thể người làm ra chúng phó mặc cho xúc động dâng trào từ trái tim chuyển xuống đầu các ngón tay tràn lên giấy, lên màn hình vi tính.

Nhưng dù sự biến có trớ trêu tới đâu và sự mỉa mai sâu cay thế nào đi nữa thì vẫn không thể “giải quyết vấn đề”, nếu thi sĩ sống mà đánh mất hi vọng. Giữa không khí nửa sôi sục nửa vắng lặng kia, Trần Tiến Dũng đã biết dưỡng nuôi niềm hi vọng. Hi vọng cùng, qua, với khuôn mặt và ánh mắt của ba cô gái ngồi chấp tay [cầu nguyện, sẵn sàng và tin tưởng] với sau lưng là nhân viên an ninh đứng chống nạnh canh chừng.

2.

Bốn mươi tháng đi qua, sự kiện Trường Sa - Hoàng Sa tái diễn. Kì này hành động ở phía Trung Quốc ngang nhiên và bạo ngược hơn, đẩy sự kiện vào thế bấp bênh mang chứa nhiều nguy cơ bùng nổ hơn. Nhà nước Việt Nam - nói như PK - đã “can đảm” hơn. Can đảm và cứng rắn hơn. Nhà văn nhà thơ Việt trong nước cũng đã rục rịch lên tiếng. Lên tiếng, vì được phép tỏ thái độ, những thái độ nhìn trước ngó sau đầy dè chừng. Báo Văn nghệ Thành phố, website của Hội Nhà văn Việt Nam và trang mạng Hội Nhà văn Thành phố Hồ Chí Minh thỉnh thoảng xuất hiện vài bài thơ văn nhắc đến vụ Trường Sa - Hoàng Sa. Nhưng tất cả vẫn không tạo nên sự kiện, bởi Trường Sa - Hoàng Sa đã không [đáng?] trở thành “chuyên đề”, như Tiền Vệ đã.

Ở ngoại biên, website của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo dù có mở chuyên đề “Thơ trên biển nóng” cập nhật các sáng tác mới nhất về sự kiện này, nhưng nó vẫn cứ không tạo nổi sự kiện.

Tình yêu nước thì thiêng liêng, là bất khả xâm phạm. Khi tình ấy được thể hiện bằng phương tiện nghệ thuật, nó đòi hỏi... nghệ thuật. Nghĩa là độc đáo. Nhưng thái độ của các nhà thơ chính thống vẫn cứ chừng mực và đúng mực, bút pháp vẫn còn dừng lại ở cổ điển với hậu lãng mạn. Từ “Tổ quốc gọi tên” của Nguyễn Phan Quế Mai:

Cho đến Nguyễn Việt Chiến qua “Tổ quốc nhìn từ biển”, thơ vẫn còn chung chung, chưa “bám sát thực tế cuộc sống”:

Các sáng tác trên Tiền Vệ thì khác hẳn: Phản kháng và phản biện đồng lúc ở tư tưởng, vừa đấu nguy cơ ngoại xâm vừa chống cơ chế độc đoán ở hành động, còn tình cảm thì quyết liệt tới cùng bên cạnh nghệ thuật đầy tính khai phá... là các yếu tố cơ bản tạo nên tác phẩm có sức lôi cuốn.

Tiền Vệ năm xưa khác là thế. Sự kiện Trường Sa - Hoàng sa kì hai, Tiền Vệ càng khác. Khác ở cách hành xử. Rất nhiều tên tuổi cũ dời chuyển qua không gian “Đối thoại” với chuyên đề “Chủ quyền lãnh thổ”. Thế chỗ cho thơ văn là các tùy bút, bài báo, hay thậm chí chỉ là mấy đoạn văn ngắn đốp chát lại kẻ thù, hoặc phản biện với mọi bàng quan cùng bao biện các loại. Những đối đáp không úp mở hay núp bóng “ẩn dụ” mà thẳng thừng và trực diện. Các tiêu đề bài viết nói lên đủ đầy tính chất bút chiến của nó:

“Khi lòng yêu nước đáp trả bằng dùi cui và lời đe dọa” (Phi Khanh), “Hồ Thu Hồng - nhà báo nói láo” (LP), “Thì ra chúng mày lừa ông” (Trà Đóa), “Anh có thấy nhục không?” (Nguyễn Hoàng Văn), “Khi lòng yêu nước dâng trào” (Nguyễn Viện), “Ngăn chặn nhân dân biểu thị lòng yêu nước là bán nước” (Nguyễn Thị Quê Hương), “Báo Tuần Việt Nam đã kiểm duyệt bài viết của André Menras Hồ Cương Quyết như thế nào?” (Nguyễn Tôn Hiệt ),... Cả nhạc sĩ Tuấn Khanh cũng vào cuộc với hai bài viết nóng hầm hập: “Lời ngỏ cho những người xuống đường ngày 5/6/2011”, “Du lịch Hoàng sa, tôi xin mời ông và gia đình ông!”.

Hầu như đại đa số văn nghệ sĩ ngoại vi đã tự nguyện rời phòng văn để trở thành người làm báo. Tại đó website, blog, facebook,.. là thứ vũ khí lợi hại. Thế nhưng dù gì thì gì bản thân họ là kẻ sáng tạo, họ không thể bỏ quên văn chương. Ngoài các tên tuổi đã từng xuất hiện ở sự kiện Trường Sa - Hoàng Sa kì đầu, đã có thêm vài khuôn mặt mới nhập cuộc: Nguyễn Thị Thanh Bình, Hoàng Xuân Sơn, Lưu Mêlan, NNguong, Đỗ Trung Quân, Khương Hà Bùi, Chiêu Anh Nguyễn, Đoàn Minh Châu... Thái độ họ thẳng thừng và dứt khoát không kém:

Đọc thêm bài thơ “Đừng hỏi tôi thế nào là lòng yêu nước” của Chiêu Anh Nguyễn:

Bài thơ sáng tác và đăng trên Tiền Vệ ngày 8-5-2011, trước bài thơ của Nguyễn Phan Quế Mai xuất hiện (Lethieunhon.com) đúng một tháng rưỡi (23-6-2011)[*] Cùng là người nữ đầy nhạy cảm, tuổi đời ngang nhau, thơ đang ở thời kì chín tới, viết về cùng một sự kiện gây chấn động xã hội, nhưng hai tâm thức khác nhau sinh ra hai bài thơ hoàn toàn khác nhau.

Trong khi Nguyễn Phan Quế Mai xa xôi diệu vợi với tiếng sóng dội vào ghềnh đá, bốn nghìn năm chưa bao giờ ngơi nghỉ. Bài thơ cũng biết chúng dẫm đạp lên dáng hình đất nước, cũng tin chắc chín mươi triệu người lấy thân mình chở che Tổ quốc linh thiêng. Rồi dừng ở đó: xa xăm, mơ hồ và chung chung. Thì Chiêu Anh Nguyễn cận cảnh, cụ thể đến từng chi tiết. Cũng chung một khí phách, cũng hừng hực lòng yêu nước, nhưng khác Quế Mai, nhà thơ này đã biết tới xuống đường, đã khốn đốn và đau lòng trước những hàng rào chắn, xe công an, dùi cui, hiệu trưởng doạ nạt sinh viên, bạn bè tôi bị bao vây nhà, hạch hỏi bắt bớ, mời uống trà, theo dõi hành hung... Cuối cùng điều đáng nói nhất là đằng sau bài thơ kia, hiển lộ tinh thần phản kháng của một nghệ sĩ mang đủ đầy trách nhiệm của một con người yêu tự do trọn vẹn.

Là điều các sáng tác chính thống hoàn toàn thiếu.

Hai tâm thế và tâm thức sáng tạo khác biệt ấy - qua một sự kiện chung kết nối bởi tình cảm chung - tưởng sẽ là cơ hội đưa văn nghệ sĩ xích lại gần nhau, thế nhưng nhìn ở bề sâu, nó như đang đào sâu thêm cái hố phân cách chính thống / phi chính thống của văn học Việt Nam đương đại.

_________________________

[*]Theo thời điểm được ghi ở dưới bài thơ. Xin xem:

Tham khảo: