11/03/2011 – Vào mạng Tiền Vệ, thấy bài của Hoàng Ngọc-Tuấn “Tưởng niệm Phạm Công Thiện”, tôi bỗng giật mình. Sao lại tưởng niệm? Chưa chết thì ai tưởng niệm làm gì? Đọc tiếp: (1941-2011). Hoá ra Phạm Công Thiện “chết thật” rồi!

Không nghe nói bệnh tật gì cả, chỉ biết ra đi nhẹ nhàng. Vậy thì cũng tốt thôi! Nhớ câu tục ngữ Tây Tạng: người ta chết nhưng không mất.

Sau Trịnh Công Sơn bây giờ tới Phạm Công Thiện. Mấy ngày nữa thế nào cũng tràn ngập bài vở trên mạng. (Hồi TCS mới mất, có người gặp ông một lần trên một chuyến xe lam, cũng đủ cảm khái để viết là “đã gặp” TCS rồi!)

*

Những người trong thập niên 60 của thế kỷ trước ở miền Nam vào lứa tuổi teens, nay có trẻ lắm thì cũng đã tròm trèm 60 cả rồi, nếu không muốn nói là “lớn”hơn. Khác với âm nhạc, như nhạc Trịnh Công Sơn chẳng hạn, văn chương chữ nghĩa không dễ đại chúng hoá, thành thử người đọc Phạm Công Thiện không thể có nhiều. Nhưng vào thời điểm đó, đối với giới văn học, nghệ thuật, trí thức, sinh viên miền Nam, Phạm Công Thiện là một l’enfant terrible, một hiện tượng, một thứ “must” phải đọc. Có hiểu được hay không lại là chuyện khác!

Sách Phạm Công Thiện đi liền với nhạc Trịnh Công Sơn, tiếng hát Khánh Ly, các quán cà phê và những khắc khoải siêu hình... của đám thanh thiếu niên một chân trong sân trường, một chân trong quân trường, nhìn đời với “những cặp kính màu”, qua “khung cửa hẹp”, để rồi lại than thở sao “ngày vui qua mau”?

1963 - Chế độ độc tài gia đình trị Thiên Chúa giáo nhà Ngô sụp đổ, kéo theo nền tảng đạo đức giả của nó. 1965 - quân đội Mỹ đổ bộ ồ ạt vào miền Nam, các giá trị truyền thống của xã hội, thế giáo từ thế kỷ trước chưa kịp cập nhật hoá... cũng đổi thay nhanh chóng cho một nửa nước còn đi tìm bản thể của mình.

Chính trong cái bối cảnh chân không (vacuum) xã hội-chính trị ấy mà các phong trào về nguồn, hồi sinh Phật Giáo (sau nhiều năm bị áp bức) và hơn thế nữa, các luồng tư tưởng, trào lưu hiện đại trên thế giới... đã được giới trí thức trẻ nồng nhiệt đón nhận. 1965 cũng là năm mà cuốn Ý thức mới trong văn nghệ và triết học của Phạm Công Thiện ra đời.

Đây là cuốn sách đầu tiên tôi đọc của Phạm Công Thiện. Chính nhờ quyển sách này mà nhiều năm sau, khi có cơ hội, tôi đã có dịp tìm hiểu thêm về các tác giả mà ông đã đề cập trong đó, chỉ bởi một điều duy nhất: sống (và chết). Cái ấn tượng mạnh mẽ nhất vào thời điểm ấy với tôi, vẫn là những dòng trong lời giới thiệu, đầy ưu tư, dằn vặt... mà thế hệ đi trước, Vũ Khắc Khoan với Thần tháp rùa, đã từng trải qua.

Phạm Công Thiện kết luận bằng cách đưa ra 5 lựa chọn cho đời sống: 1/ Buông thả theo dòng đời, đám đông; 2/ Nổi loạn; 3/ Điên; 4/ Đi tu; và 5/ Tự tử. Tôi không nhớ nổi tự thân có bao giờ đã cân nhắc một cách nghiêm chỉnh những lựa chọn này hay không nhưng đọc lại nhiều lần trong hơn 40 năm qua thì chắc chắn là có; nếu không, làm gì mà còn nhớ nổi?!

Phạm Công Thiện có “đầu độc” tôi không? Có “đầu độc” cả một thế hệ tôi chăng? Đã có lúc tôi có ý ngờ như vậy! Nhưng, không! Ông chỉ diễn đạt và chia sẻ sự suy tư của mình, theo cái kiểu đầy cá tính của riêng ông. Bắt chước theo ông thì quả là khôi hài và ấu trĩ nhưng cũng có một số “nhà văn” đã dại dột thử nghiệm như vậy!

Ngoài những đề tài triết học (Hố thẳm...) với những ghi chú chằng chịt, ngoằn ngoèo bằng tiếng Hy Lạp, tiếng Phạn..., vốn không “dễ tiêu” cho đám đông, cho những người-không-được-lựa-chọn, nhưng trong thơ văn và nhất là dịch phẩm của Phạm Công Thiện, lối viết tiếng Việt của ông bao giờ cũng lôi cuốn. Từ chuyện đời đến chuyện đạo. Chữ nghĩa của ông tuôn chảy dạt dào, nhẹ nhàng, tự nhiên, không gò bó, kiểu cách... Một lần, ông có bộc bạch, cái thú tiêu khiển lớn nhất của ông là đọc... từ điển (chưa nói tới chuyện ông viết từ điển khi còn rất trẻ); thảo nào mà ông không nhiều chữ nghĩa cho được, nhưng điều quan trọng hơn cả, đó là dùng chữ thích hợp nhất trong văn mạch. Ít người làm được như vậy mà ông lại có tài trong cái số ít hiếm hoi đó.

*

Khác với Tịnh Liên Nghiêm Xuân Hồng, người cư sĩ Phật Giáo xứng đáng là bậc thầy của nhiều thế hệ tăng sĩ Việt Nam, chỉ xuất gia vào cuối đời, Phạm Công Thiện đã thành đại đức Thích Nguyên Tánh từ thập niên 60. Đó là thời của nổi loạn ý thức và tư tưởng, chống định chế và công ước, vượt ra ngoài khuôn khổ xã hội chết cứng, thời đại của Beat, của tìm về phương Đông... The Beatles cũng phải qua Ấn Độ học đạo, để lại tiếng đàn sitar thánh thót trong Within you Without you và những trầm tư sâu xa trong lời nhạc từ đó.

Phạm Công Thiện cởi áo hoàn tục hồi nào tôi không rõ. Rồi ông lấy vợ, hình như cũng không phải một lần, nhưng tôi không care về cái chuyện đó, như chuyện ông uống bao nhiêu chai rượu đỏ chẳng hạn, so với những đóng góp trong văn chương, trong đạo của suốt cuộc đời ông.

Cũng như có người đã chỉ trích Trịnh Công Sơn không biết giữ gìn sức khoẻ (!), ngoài bệnh tật còn thêm rượu và thuốc lá. Bạn có thể chờ đợi ở Trịnh Công Sơn như một ông giáo làng, một ông công chức sở bưu điện, mẫu mực, sáng vác ô đi tối vác về, được chăng?

P. Gauguin, hoạ sĩ nổi loạn (lại... nổi loạn!) sống thời hậu bán thế kỷ XIX, đã nói từ kinh nghiệm qua cuộc đời thăng trầm, trôi nổi của mình: Nếu bạn có thể thưởng lãm tác phẩm nghệ thuật như nó cống hiến cho đời thì cũng đừng quên chia sẻ những khổ đau, hệ lụy của người nghệ sĩ.

*

Giống như trường hợp của Thầy Nhất Hạnh, trong cuộc nội-chiến-quốc-tế-hoá tương tàn vừa qua, các phe chủ chiến của cả hai miền đều coi Phạm Công Thiện như một thứ persona non grata, như có lần ông đã tự thán. Trên quê hương, ông không thuộc về đâu, không có thế lực chính trị nào chấp nhận ông cả. Muốn có tự do tư tưởng, phải đi vòng qua Paris, qua New York...

Nhìn lại khoảng thời gian đó, mới thấy những con người tài giỏi, nổi bật nhất trong các lãnh vực xã hội, tâm linh, văn học, nghệ thuật... và nhất là tư tưởng, những người đặt cột mốc cho sự phát triển văn hoá của đất nước này, đều xuất phát từ miền Nam. Sinh hoạt của họ cũng không dễ dàng gì nhưng ít ra, họ có cơ hội. Tôi không hề nghĩ những người như vậy không hiện diện ở miền Bắc, nhưng trào lưu văn học “Hiện thực XHCN” đã giết chết tài năng, lý tưởng của họ với những đơn đặt hàng cho các xưởng sản xuất văn hoá phẩm tuyên truyền.

Võ Đình, người nghệ sĩ tài hoa, nặng lòng với đất nước, đã phải than: “Ôi văn hoá! người ở đâu bây giờ?” Nhóm Nhân Văn Giai Phẩm chỉ là một trong nhiều khúc đoạn trường hãy còn kéo dài, mà từ 35 năm nay, trên cả đất nước!

*

Cho nên không có gì lạ khi Phạm Công Thiện đã quay về với đạo.

Viết đôi dòng tưởng niệm ông, như một triết gia, một nhà văn, một nhà thơ, như thể một thế giới ở ngoài tôi? – Có lẽ là không. Chỉ còn lại những gì mà Phạm Công Thiện đã hé mở, đã kêu gọi, đã khơi dậy, đã thách thức... trong lòng một thế hệ, một thời đại mà ông cùng chia sẻ.

Phạm Công Thiện đã qua đi, không chỉ là một con người, mà là của một thời đại đã qua.

Lại đọc ở đâu một đoạn, một câu của Phạm Công Thiện: Trên tất cả các đỉnh cao là sự im lặng.

-----------------

Bài liên quan: