Chúng ta hãy tưởng tượng một tờ giấy trên đó có một văn bản tiếng Ả Rập được phát hiện ở Toledo, và các nhà cổ thư học tuyên bố tác giả của văn bản ấy cũng chính là Cide Hamete Benengeli, người mà Cervantes đã dựa vào để lấy chất liệu cho tác phẩm Don Quijote. Trong văn bản ấy, chúng ta đọc thấy nhân vật chính (kẻ, như mọi người đều biết, đã lang thang trên khắp những nẻo đường ở Tây Ban Nha, vũ trang bằng một cây thương và một thanh gươm, thách thức bất cứ ai vì bất kỳ lý do gì) khám phá rằng, sau một trong những cuộc giao tranh, ông đã hạ sát một người. Ngay ở điểm đó, tờ giấy bị rách mất; vấn nạn là chúng ta phải phỏng đoán, hay giả thiết, liệu Don Quijote sẽ phản ứng thế nào.

Nghĩ cho cùng, tôi thấy có ba khả năng. Khả năng đầu tiên thì chẳng đi đến đâu cả: Không có gì đặc biệt xảy ra, vì trong thế giới đầy ảo ảnh của Don Quijote, cái chết chẳng có gì khác thường hơn một trò ma thuật, và chẳng có lý do gì chỉ mới giết chết một người mà đã làm bận lòng một kẻ đang chiến đấu, hay nghĩ rằng mình đang chiến đấu, với những ác thú và phù thủy trong thần thoại. Khả năng thứ hai thì lại tệ hại: Don Quijote không bao giờ quên được rằng ông chỉ là một tác phẩm, một dự phóng của Alonso Quijano, độc giả của những truyện huyễn hoặc. Cảnh tượng chết chóc và cái nhận thức rằng một ảo ảnh đã dẫn dắt ông vào tội lỗi của Cain, khiến ông tỉnh dậy từ cơn điên cố tình, và có lẽ mãi mãi không còn điên nữa. Khả năng thứ ba có lẽ là hữu lý nhất: Đã lỡ giết một người, Don Quijote không thể cho phép mình nghĩ rằng hành động kinh khủng ấy do cơn điên điều khiển; cái hiện thực của hậu quả khiến ông dự tưởng một hiện thực như thế của nguyên nhân, và Don Quijote không bao giờ tỉnh dậy từ cơn điên của mình.

Tuy nhiên, cũng có một giả thuyết khác, xa lạ với đầu óc người Tây Ban Nha (ngay cả với đầu óc người Tây phương), và nó đòi hỏi một cảnh trí cổ sơ hơn, phức tạp hơn, và cũ mòn hơn. Don Quijote -- kẻ không còn là Don Quijote, mà là một hoàng đế trong những huyền thoại của Ấn Độ -- cảm nhận, lúc đứng trước tử thi của kẻ thù, rằng tàn sát và tạo tác là những hành động của đấng Chí Tôn hay của ma thuật vượt lên trên điều kiện nhân sinh, như mọi người hẳn biết. Ông biết rằng cái chết là ảo ảnh, cũng như thanh gươm vấy máu nặng trĩu trong bàn tay ông, cũng như chính ông và trọn cuộc sống quá khứ của ông, cũng như những thần thánh và vũ trụ mênh mông bất tuyệt.

___________________________

Cùng một tác giả:

"Hoả ngục, I, 32"

"Sự kết thúc và khởi đầu của hắn"

"Cốt truyện"

"Nhà dân tộc học"

"Tưởng niệm J.F.K."

"Những chiếc móng chân"

"Đoá hồng vàng"

"Một lời nguyện cầu"

"Huyền thoại"

"Dreamtigers"

"Argumentum Ornithologicum"

"Cuộc đối thoại về một cuộc đối thoại"

"Borges và tôi"

"Chiếc đĩa"