Trong phần này, tôi sẽ phân tích một số lỗi dịch trong “Vô tri” mà tôi gọi là lỗi “đầu Ngô mình Sở”: do không nắm được văn cảnh, vẫn cái tội “dịch nhưng biết mình đang dịch gì”, nên dịch giả không nhất quán, thiếu logic, khiến độc giả nhiều khi không biết đâu mà lần (trong khi bản gốc thì hoàn toàn dễ hiểu). Hầu như mở bất cứ trang nào của “Vô tri”, cũng có thể “nhặt” được một hay vài lỗi “đầu Ngô mình Sở”. Có những ví dụ, để độc giả tiện theo dõi, tôi sẽ đi từ bản dịch (Nhã Nam in năm 2010), rồi so sánh với bản gốc.

Ví dụ 1:

“Cả anh cũng vậy, anh sung sướng vì cuộc gặp gỡ này; cô thật thân thiện, đỏm dáng và dễ chịu, ở tuổi tứ tuần, (...) rất nhanh chóng, anh nhận ra rằng cô gái lạ sẽ không kiểm tra xem anh có nhớ cô không...” (tr.53)

Nhận xét:

Độc giả hẳn sẽ nghĩ rằng trong đoạn văn này có hai nhân vật nữ — người thứ nhất là một phụ nữ “đang ở tuổi tứ tuần”, còn người thứ hai là một “cô gái lạ”.

Bé cái lầm! Đó chỉ là một nhân vật (Irena), trong cùng một thời điểm (tình cờ gặp lại nhau ở sân bay, nàng nhận ngay ra Josef, còn anh thì không)! Nhưng anh Cao Việt Dũng không có khả năng liên tưởng và hình như cũng không thuộc văn cảnh lắm, nên dịch ngay “l’inconnue” thành “cô gái lạ”! Xin chú ý là đoạn văn này trong nguyên bản rất giản dị, trình độ Pháp văn trung học cũng có thể hiểu được, và từ “l’inconnue” thì có nghĩa chung là “người nữ lạ”, không phân biệt tuổi tác, nên phải tùy văn cảnh mà dịch sang tiếng Việt.

Nguyên bản câu trên:

“Lui aussi, il était heureux de cette rencontre; elle était amicale, coquette et agréable, dans la quarantaine, (...) très vite, il avait compris que l’inconnue n’allait pas contrôler s’il se la rappelait ou non...”

Theo tôi, nên dịch như sau:

“Anh cũng vậy, anh cũng hạnh phúc với cuộc gặp gỡ này; nàng cởi mở, duyên dáng và lịch sự, ở tuổi tứ tuần (...) anh đã nhanh chóng hiểu rằng người phụ nữ lạ này sẽ không kiểm tra xem anh có còn nhớ nàng là ai không”.

Ví dụ 2:

“Nhưng việc một đứa con gái không thấy thích thú với sự có mặt của bà mẹ đến gặp cô sau mười bảy năm lại không phải là rất tệ hay sao?” (tr.21)

Nhận xét:

Độc giả hẳn tự hỏi: “cô” ở đây là ai vậy? Tại sao “bà mẹ” đến gặp “cô” mà lại khiến “đứa con gái” “không thấy thích thú”?

Xin thưa: “đứa con gái” với “cô” chỉ là một mà thôi, nhưng do tài dịch mà anh Cao Việt Dũng đã “biến” người ta thành “đầu Ngô mình Sở”. Đương nhiên, với cách dịch của anh Cao Việt Dũng, có thể sau một hồi đoán già đoán non, độc giả sẽ dần dần hiêu hiểu, nhưng dù sao thì cũng vẫn thấy phản cảm (trong khi điều đó không phải là chủ ý của tác giả). Nói cho cùng thì dịch giả vừa dốt tiếng Pháp lại vừa ấm ớ tiếng Việt, ấm ớ đến mức gọi một phụ nữ tuổi tứ tuần là “đứa”! Ngoài ra, toàn bộ câu dịch cũng rất lủng củng, chữ nghĩa thừa mứa, khó có thể gọi là văn chương.

Nguyên bản câu trên:

“Mais n’est-ce pas très mal qu’ une fille ne se réjouisse pas de la présence de la mère qui, après dix-sept ans, est venue la voir?” (tr.25)

Theo tôi, nên dịch như sau:

“Nhưng không sai trái hay sao khi là con gái mà lại không thích được mẹ đến thăm sau mười bảy năm xa cách?”

Ví dụ 3:

“Avec un humour amer, elle se rappelle seulement qu’il aimait lui faire peur avec la solitude, et que, en effet, il vient de la condamner de prendre seule son repas de midi” (trang 199-200)

Anh Cao Việt Dũng dịch là:

“Với một tâm trạng chua chát, bà chỉ nhớ rằng Josef thích dọa dẫm bà bằng sự cô đơn, và rằng quả thực, anh vừa kết án bà phải ăn bữa trưa một mình” (trang 186).

Theo tôi, nên dịch là:

“Với một sự hài hước chua chát, nàng chỉ nhớ rằng trước đây anh vẫn thích lấy cô đơn ra dọa nàng, và quả thực là anh vừa buộc nàng phải ăn trưa một mình”

Giải thích:

Nếu Kundera mà hiểu tiếng Việt thì sẽ ngã bổ chửng khi đọc đoạn dịch này của anh Cao Việt Dũng. Không bổ chửng sao được khi hai nhân vật một thời trung học xa xưa từng là người tình của nhau, mà nay chàng thì được gọi là “anh”, còn nàng thì bị thành “bà”! Hơn nữa, từ “condamner” có bao nhiêu nghĩa, dịch giả chuyên nghiệp gì mà chỉ biết mỗi một nghĩa là “kết án”? “Kết án phải ăn bữa trưa một mình” không phải là cách nói của nhà văn mà của một kẻ chập mạch hay ngớ ngẩn! Cuối cùng, dịch giả chuyên nghiệp sao lại quanh năm ngày tháng nhìn chữ tác thành chữ tộ, hôm trước “indolence” thành “insolence”, “convocation” thành “provocation”, “émigré” thành “immigré”, còn hôm nay, “humour” thành “humeur”! “Humour amer” (hài hước chua chát) thì anh Cao Việt Dũng lầm tưởng là “humeur amer” (tâm trạng chua chát)! Nhưng cái tệ hại nữa, anh Cao Việt Dũng cũng không có khả năng thành thạo giống của danh từ: “humour” là giống đực, trong khi “humeur” là giống cái, nên không thể nói “un humeur amer” mà phải nói “une humeur amère”, nhưng anh vẫn cứ nhầm!!! Lỗi này giống hệt lỗi mà anh đã mắc phải trong khi dịch “Bản đồ và vùng đất” , nhầm “photos” với “euros”: kết quả là anh cho nhân vật “lưu giữ” hơn 11 000 euros trong một ổ cứng !!!

Ví dụ 4:

Irena: “... mọi người đều nghĩ rằng chúng tôi ra đi để có được một cuộc sống dễ dàng...”

Milada: “... Nếu người ta sẵn sàng tôn trọng cô, thì sẽ không bởi vì cuộc sống khó khăn của cô, mà vì...” (trang 45)

Nhận xét:

Đọc câu này, độc giả tiếng Việt có lẽ hình dung ra hai kẻ xa lạ đang đối thoại căng thẳng, chứ khó lòng nghĩ rằng đó là cuộc trò chuyện tâm tình của Irena và Milada, hai người bạn cũ gặp lại nhau khi Irena quay lại quê hương lần đầu tiên. Để chỉ sự thân mật này, Kundera đã cho họ xưng hô là “je” và “tu” (thay vì “je” và “vous”). Nhưng anh Cao Việt Dũng không nắm vững ngay cả đại từ nhân xưng trong Pháp văn, cũng không có khả năng thẩm thấu văn cảnh (kể cả khi bản gốc rất đơn giản), nên mới gây ra những tình huống phản cảm thế này!

Kinh ngạc hơn nữa, trong một cảnh sau đó, anh lại quay ngoắt 180° bằng cách cho Irena và Milada xưng với nhau “chị” và “em” rất ngọt ngào (“Chị vẫn luôn để kiểu tóc như thế này, phải không? Em chưa bao giờ nhìn thấy chị để kiểu nào khác (...) Điều gì giữ em ở lại Paris? Mấy cô con gái à?” / “Không. Em không muốn dính liền vào cuộc sống của chúng nữa”, trang 173), khiến độc giả không thể không có cảm giác hai nhân vật đang đóng kịch một cách gượng gạo.

Tóm lai, nguyên bản câu trên:

Irena: “... tout le monde pense que nous sommes partis pour avoir une vie facile...” (trang 49)

Milada: “... Si on est prêt à te respecter, ce n’est donc pas pour ta vie difficile, mais parce que...” (trang 50)

Theo tôi, nên dịch như sau:

Irena: “... ai cũng nghĩ bọn em ra đi để có một cuộc sống dễ dàng...”

Milada: “... người ta sẵn sàng tôn trọng em, nhưng không phải vì em sống bươn trải, mà vì...”

Ví dụ 5:

“Và Homère tiếp tục: ‘Trong khi Ulysse nói, mặt trời xuống núi; hoàng hôn buông xuống: dưới vòm cửa hang, tận sâu trong cùng, họ trở về để ở trong vòng tay nhau mà yêu nhau’...” (trang 10)

Nhận xét:

Đọc câu này, một độc giả có đầu óc phát triển bình thường thế nào cũng phải tự hỏi: “Họ” đang ở đâu vậy? “Hang” của thú dữ hay của người rừng? Sao đã “dưới vòm cửa hang” lại “tận sâu trong cùng”? Homère nổi tiếng thiên tài mà hóa ra cũng có vấn đề logic, cũng “đầu Ngô mình Sở”? Xin thưa, dịch giả ấm ớ chứ nguyên bản của người ta là thế này:

“Et Homère continue: ‘Comme Ulysse parlait, le soleil se coucha; le crépuscule vint: sous la voûte, au profond de la grotte, ils rentrèrent pour rester dans les bras l’un de l’autre à s’aimer’...” (trang 12)

“Sous la voûte” không phải là “dưới vòm cửa hang” mà là “dưới vòm”, làm gì có “cửa” nào? Còn “grotte” ở đây không phải là “hang” mà là “động”, thậm chí “động tiên” (động của nữ thần Calypso, chủ nhân hòn đảo huyền thoại Ogygie được Homère miêu tả là tuyệt đẹp và bốn mùa xanh tươi, chính ở nơi này Ulysse đã sống bảy năm xa xứ, vừa như tình nhân vừa như tù nhân của Calypso). Ngoài ra, “le soleil se coucha” là “mặt trời lặn”, chứ không là “mặt trời xuống núi ” (câu này không những dịch thừa mà chữ “núi” chứng tỏ anh Cao Việt Dũng dịch nhưng không hiểu là Ulysse và Calypso đang ở trên một hòn đảo).

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“Và Homère tiếp tục: ‘Khi Ulysse nói, mặt trời đang lặn; hoàng hôn xuống: dưới vòm, tận sâu trong động, họ quay về để được âu yếm trong vòng tay của nhau’...”

Ví dụ 6:

“...đột nhiên, thật bất ngờ, quá sớm sủa, mùa hè tới. Cái áo khoác của cô, quá dày, trở nên vô dụng. Không mang theo quần áo mỏng hơn, cô phải đi mua một cái váy tại một cửa hiệu” (trang 34)

Nhận xét:

“Cái áo khoác dày” gặp trời nóng thì Irena chỉ việc cởi ra, tại sao lại “phải” cất công đi tìm mua “một cái váy”, hơn nữa trong cửa hàng Praha lúc đó chỉ có những trang phục gợi lại “quá khứ thanh đạm” không còn hợp với hoàn cảnh hiện tại của nàng? Kundera có ấm ớ không vậy? Đương nhiên là không rồi! Ông ta viết thế này:

“... soudain, inopinément, précocement, arriva l’été. Son tailleur, très épais, devint inutilisable. N’ayant pas apporté de vêtements légers, elle alla acheter une robe dans une boutique...

“Tailleur” (gồm váy jupe và áo veste, tiếng Việt bây giờ gọi là “bộ vest juýp”) rõ ràng đến vậy mà anh Cao Việt Dũng lại dịch thành “áo khoác”! Logic của Kundera hoàn toàn dễ hiểu: trời nóng bất ngờ, nhưng không mang theo quần áo mỏng nên Irena không dám cởi jupe và veste (vì cởi ra thì có khả năng là ... ở truồng!), vậy nàng mới phải ra tiệm mua “váy” về thay.

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“... bất ngờ, mùa hè chợt tới sớm. Bộ vest juýp của nàng quá dày, trở nên vô dụng. Vì không mang theo đồ mỏng, nàng ra tiệm mua một chiếc áo đầm”.

Ví dụ 7:

“Khách sạn xây vào những năm cuối cùng của chủ nghĩa cộng sản: một tòa nhà hiện đại, nhẵn lì, giống như mọi ngôi nhà khác ở khắp nơi trên thế giới” (trang 56)

Nhận xét:

Ít nhất độc giả Việt cũng băn khoăn: “một tòa nhà” lại giống mọi “ngôi nhà” là sao vậy? Hơn nữa, tòa nhà đó “hiện đại và nhẵn lì” thì khó có thể giống như “mọi ngôi nhà khác ở khắp nơi trên thế giới”! Không lẽ tất cả các ngôi nhà trên thế giới đều “hiện đại và nhẵn lì”?

Và họ suy luận: Chắc Kundera ngồi lỳ ở xó bàn của ông ta mà đoán mò rồi, đã đoán mò lại còn không phân biệt nổi “tòa nhà” và “ngôi nhà”!

Xin thưa, Kundera đâu có dốt và bậy tới cỡ đó. Ông ta viết thế này:

“L’hôtel datait des dernières années du communisme: un bâtiment moderne, lisse comme on les construisait partout dans le monde”

Tìm mỏi mắt cũng không thấy từ nào có thể dịch là “ngôi nhà”! Cũng không có từ nào có thể dịch là “mọi”! Vậy nên dốt và bậy là dịch giả chứ không phải tác giả.

Tóm lại, câu trên nên được dịch như sau:

“Khách sạn có từ những năm cuối của thời cộng sản: một tòa nhà hiện đại, phẳng lỳ như người ta vẫn xây ở khắp nơi trên thế giới”

Ví dụ 8:

“Chết vì đất nước của mình, cái đó không còn tồn tại nữa. Có thể là với anh, trong thời gian ở nước ngoài, thời gian đã dừng lại. Nhưng họ, họ không nghĩ như anh nữa đâu”.

“Ai?”

N. hất đầu về phía mấy tầng gác của ngôi nhà, chắc muốn chỉ đám con cháu mình. “Chúng ở nơi khác”. (tr.167)

Nhận xét:

Xin nhắc lại văn cảnh — Josef về thăm quê hương sau nhiều năm xa cách, gặp lại bạn cũ là N. N. phàn nàn về thái độ bàng quan của thế hệ trẻ trước vận mệnh của đất nước. Đọc đoạn dịch này của anh Cao Việt Dũng, độc giả bình thường cũng có vài thắc mắc: Sao nhân vật N. lại gọi “đám con cháu mình” lúc là “họ”, lúc là “chúng”? Sao ông ta hất đầu về phía mấy tầng gác của ngôi nhà (nơi “đám con cháu” đang sống), nhưng lại nói: “Chúng ở nơi khác”? Câu cú gì mà lủng củng, tối nghĩa thế này: “trong thời gian ở nước ngoài, thời gian đã dừng lại”? Tóm lại là Kundera muốn tả một nhân vật mất trí?

Không, nhân vật không mất trí, mà lỗi tại dịch giả đầu rối như tơ vò trước những câu vô cùng đơn giản!

“Mourir pour son pays, cela n’existe plus. Peut-être que pour toi, pendant ton émigration, le temps s’est arrêté. Mais eux , ils ne pensent plus comme toi.

- Qui?

N. fit un geste de la tête vers les étages de la maison, comme s’il voulait désigner sa progéniture. “Ils sont ailleurs”. (p.179)

Vấn đề của anh Cao Việt Dũng vẫn là không nắm được cả những đại từ nhân xưng trong Pháp văn: “eux” và “ils” anh tưởng là chỉ hai đối tượng khác nhau, nên mới cho ra một câu đầu “Họ” mình “Chúng”! Ngoài ra, cụm từ “être ailleurs”, tác giả dùng ở nghĩa bóng (đầu óc ở nơi khác), thì anh Cao Việt Dũng dịch thành nghĩa đen “ở nơi khác”, nên câu tiếng Việt của anh trở nên vô nghĩa (vì “đám con cháu” ở ngay tầng trên chứ có “ở nơi khác” đâu!)

Đoạn này nên được dịch như sau:

“Chết vì quê hương, điều đó không có nữa đâu. Có thể là với anh, trong quá trình lưu vong, thời gian đã ngừng trôi. Nhưng chúng nó, chúng nó không nghĩ như anh nữa đâu”.

“Ai cơ?”

N. hất đầu về phía mấy tầng gác của ngôi nhà, như muốn chỉ đám con cháu mình. “Đầu óc chúng nó có ở đây đâu.”

Nói chung, nguyên nhân mọi cái sai của anh Cao Việt Dũng vẫn là dốt, lười động não và coi thường độc giả, nên đã dịch 20 cuốn, chứ có dịch 50 cuốn thì trình độ cũng khó mà tiến bộ. Mục đích các bài viết này của tôi, do đó, không phải là chứng minh sự yếu kém nan giải của anh Cao Việt Dũng, mà là yêu cầu Nhã Nam có cách ứng xử đúng đắn với một dịch phẩm thiếu chất lượng trầm trọng do họ xuất bản.

Tôi sẽ tiếp tục nhận xét trong các phần tới.

------------------

Bài liên quan: